Ia bi metroko luzera du, argala da, eta betaurrekoak daramatza. Euskaldun itxurako gizona da. Berehala nabarmentzen da gainerakoen artean. Ezinezkoa, beraz, elkarte eusko-argentinarreko zuzendaria nor den asmatu ezinik ibiltzea. Berarekin sekula mintzatu ez direnek ere badakite Mikel Ezkerro dela.
Dena den, beste gizakiengandik bereizten duena ez dira bere ezaugarri fisikoak, baizik eta bere trebakuntza, langile fina izatea, eta ideia landuen jabe izatea.
Argentinako euskal elkartekoentzat, Ezkerro instituzio bat da. Argentinarekin lotuta dauden Euskal Herriko historialari zein ikerlariek beregana jotzen dute kontsultak egiteko, eta are gehiago kontua kultura ekintzak antolatzea denean. Argentinako ia euskal etxe guztietan barna ibiltzen da, dela hitzaldiak ematen, dela kultura ekimenetan laguntzen, pelegrin bat bailitzan. Nolanahi ere, entzun egiten dioten arren, aditu, ostera, gutxiagotan aditzen diote. Inork apenas ulertzen dion atzerritar bat bezalakoa da.
Ezkerro, elkarte eusko-argentinarrean sartu zenetik dabil horrela, gizon honek ez baitzuen egungo buruzagi gehienek jarraitzen dituzten kanon klasikoetatik jo: ez zen izan ez dantzaria, ez pilotaria, eta ezta koreuta ere. Historia, kultura eta ideien politika arloak lantzen aritu da beti, langile bakartiak aritzen diren bezalaxe. "Uzta oso ugaria da, baina langileak gutxi dira", dio berak, kulturaren esparruan asmo berriekin sartu nahi dutenei aipu egitean.
Ezkerrorekin solasean aritzea, elkarte euskalduna ikuspegi txit pertsonal eta ezberdin batetik ezagutzeko parada ezin hobea da.

-Nolakoa izan zen euskal munduarekin izan zenuen lehenengo harremana?
Argentinar gehienek, edo Euskal Herrian jaio arren Argentinara oso gaztetan etorri zirenek, ez zuten beren haurtzaroa Euskal Herrian igaro. Ni neu, adibidez, Argentinan jaio nintzen, eta han egon nintzen hamabi urte bete arte. Horrek eragin handia izan zuen nigan. Eta nire amak ere bai. Gazte-gaztetandik, oso gogokoa zuen euskal mugimendua. Hala ere, sekula ez zuen politikan militatu. Bere lagun gehienak ere euskal nazionalismoaren aldekoak ziren. Zenbait urte geroago -berak sekula ez baitzidan horrelako gauzei buruz hitz egiten-, jakin nuen euskal nazionalismoaren aldeko jendearekin ere bazuela harremanik, euskal erresistentzia dei genezakeenaren kideekin.

-Nolakoa izan zen transmisio hori?
Nire amak euskal nazionalismoaren abesti guzti-guztiak erakusten zizkidan, gaztetan abesten zituenak. 40 eta 50eko hamarkadetan oso garai latzak igaro genituen, euskalduntasunarekin lotuta zegoen guztia zapaltzen hasi zirelako. Dena den, nire etxean oso giro euskalduna izaten jarraitu genuen. Nire amak eragin handia izan zuen euskal nazionalismo folklorikoan, sentimentalean.

-Eta zer erakusten zizueten eskolan?
Nik Begoñako Andre Mariaren jesuiten eskolan egin nuen lehenengo maila, Indautxun. Nire gurasoek eskola hori aukeratu zuten ez bakarrik ona eta erlijiosoa zelako, baizik eta autonomia handiagoa zeukalako. Ikasleen gurasoak bi motatakoak izaten ziren: monarkiko tradizionalak, eta gerra garaian Eusko Alderdi Jeltzalearen aldekoak edo militanteak izan zirenak. Ezagutu ditu euskal mundua oso gogokoa zuten jesuita batzuk. Gainera, eskolan euskal dantzak erakusten zizkiguten. Agur faxistarik eta horrelakorik ez genuen sekula egiten.

-Etxean euskaraz hitz egiten al zenuten?
Ez, nire gurasoak ez ziren euskaldunak. Amarekin Bilboko Erriberako merkatura joan nintzen batean entzun nuen euskara lehen aldiz. Han, sarreran, baserriko produktuak saltzen zituzten emakume batzuk egoten ziren, eta haietako bat metrailadore baten tankerako hotsak ateratzen hasi zen. Sekula ez nuen horrelakorik entzun, eta amak esan zidan euskaraz ari zela. Nik hitz solte batzuk bakarrik ezagutzen nituen, bilbotarrek bezala, baina ez nekien euskaraz hitz egiten.

-Nolakoa izan zen Argentinarako itzulera?
Argentinara etorri nintzenean, jesuitekin ikasten jarraitu nuen, eta apaiz euskaldun batzuk ezagutu nituen, hala nola aita Uriarte edo Justo Begiristain. Iritsi ginen bezain laster, nire ama Euzko Deya aldizkariaren harpide egin zen. Hala ere, ez ginen oso aktiboak ere. Nire gurasoak ez ziren Laurak Bat-eko bazkide egin. "San Inaziotako euskaldunak" bezalakoak izaten ginen, urtean behin agertzen ziren horietakoak.

-Eta nola aldatu zenuten egoera hori?
Amak behin Euzko Deya-n irakurri zuen Buenos Airesen Ekin euskal argitaletxea zegoela, eta, egun batean, hara joan ginen ama eta biok. Ekin argitaletxea, urte haietan, Argentinako euskal kulturaren sancta sanctorum modukoa zen. Han Pello Mari Irujo ezagutu nuen, denborarekin nire lagunik onena izango zena. Gero Andrés Irujo azaldu zen. Guk liburu batzuk erosteko asmoa geneukan, eta berak galdetu zidan ea niri zer gustatzen zitzaidan. "Ba, historia gustatzen zait...", erantzun nion.

-Eta zer gertatu zen?
Irujotarren adiskide egin ginela. Andrés eta ni berriketan egoten ginen, bera aulkitik altxa, besotik heldu eta ateraino eramaten ninduen arte. "Ala, ala..." esaten zidan, "tira, nahikoa da, joateko ordua duzu" esanez bezala. Liburu asko eramaten nituen: ez Ekinekoak bakarrik, nahiko merkeak izaten zirela, baizik eta baita Andrések bere liburutegi partikularretik uzten zizkidanak ere. Ni, beretzat, euskal mundua atsegin zuen mutiko argentinar bat besterik ez nintzen. Baina harrituta gelditzen zen nire ezagutzen aurrean.

-Hori guztia noiz gertatu zen?
1953 edo 1954an, eskolara joaten nintzen garaian.

-Zenbateko garrantzia ematen diozu Irujotarrekin izandako harremanari?
Harreman horrek, Ekinera jotzen zuten pertsona asko eta asko ezagutzeko aukera eman zidan, bestela sekula ezagutuko ez nuen jendea. Solasean egoten ginen. Zenbat kafe tona hartuko nituen...! Euskal Herriko oroitzapenez inguratuta bizi ziren. Nik nahiko buru ona neukan garai hartan, dena gogoratzen nuen, datuak biltzeko konputagailu bat bezalakoa nintzen. Eta, horrela, Euskal Herriaren historia moderno eta garaikidean murgiltzen hasi nintzen. Argentinan, irakur nezakeen ia guztia irakurri nuen. Nik uste dut orduko iturri onenetara jo nuela. Eta informazio iturri zirenak ere ezagutu nituen. Askotan eman behar izan ditut beren hitzaldi nekrologikoak.

-Orduan hasi al zinen euskal kultura eta argentinarra uztartzen?
Bai. Argentinaren historia asko interesatzen zitzaidan. Beraz, alde batetik euskal historia moderno eta garaikidea ezagutzen hasi nintzen, eta bestetik Argentinako euskal kultura. Oso argentinar ospetsuak ezagutzeko zoria izan nuen, besteak beste José María Garciarena, Irujotarrak hor egotean itzalean gelditu zena.

-Eta noiz sortu zitzaizun idazteko zaletasuna?
Denboraldi batean, "pour la gallerie", "Branka" aldizkaria zuzentzen aritu nintzen. Benetako zuzendaria José Luis Alvarez Enparantza "Txillardegi" zen, baina Belgikan zegoen, erbesteratuta. Pentsa, lerro bakar bat ere idatzi ez nuen aldizkari bateko zuzendari nintzen. "Tierra Vasca"-n, aldiz, asko idatzi nuen, eta ezizen ezberdinekin: Mikel Julen, M. Azpiroz, Panpo, M Brantz. Eta, batzuetan, emakume izenarekin ere bai: Muskilda ezizenarekin sinatzen nituen "Emakumearen Ekintza" sailerako prestatzen nituen lanak. Hilabetean sei edo zazpi artikulu inguru idazten nituen. "Euzko Deya", hilabetearen lehenengo egunean kaleratzen zen, eta gurea hamabosgarrenean. Inprenta berarekin egiten genuen lan. Iristen ginenean, oihuka hasten ziren: "Euskaldunak datozela!"... Bai xelebreak ginen Pello Mari eta ni: txikia bera, eta luze eta argala ni... "Tierra Vasca"-n gertatutakoak eleberri bat idazteko modukoak dira. Guztiz barojiarrak.

-Noiz aritu zinen Tierra Vasca-koekin lanean?
1960tik 1963ra, Pello Mari Irujori lan administratiboetan laguntzen aritu nintzen, eta 1963tik 1975era, idazten ere bai. Gero utzi egin zitzaion argitaratzeari, alde batetik Pello Mari larri gaixotu zelako, eta bestetik bere anaia Manuelekin egoteko Europara joatea erabaki zuelako.

-Eta nola jarraitu zenuen?
Franco hildakoan, egoera berria nolakoa zen jakiteko, ahal nuen informazio guztia eskuratzen saiatu nintzen: lagun abertzaleekin biltzen nintzen, sortzen zen literatura oparoa irakurtzen nuen, kulturaren arloan gehiago murgildu nintzen, eta Ipar Euskal Herrira joaten nintzen. Orain Hegoaldera joaten naiz batik bat.

-Andoni Astigarragarekin gaizki moldatzen zinela-eta, inolako oztoporik izan al zenuen bera euskal kolektibitatearen baitan sona handiko erreferentea izan zen bitartean jarduerak burutzeko?
Ez nuen lanean jarraitzeko batere arazorik izan. Lomas de Zamorako "Denak Bat" zentroko buletinean aritu ginen lanean, eta, 1980tik 1982ra, "La Baskonia" aldizkarian. Dena den, aitortu beharra daukat nahiko euskal etxe gutxik gonbidatzen nindutela, esaterako, hitzaldiak ematera, baina ulertzen dut zentroek eskubide osoa daukatela nor gonbidatu eta nor ez erabakitzeko. Nolanahi ere, Astigarraga hil ondoren, lehen gonbidatzen ez ninduten etxeak gonbidatzen hasi ziren, eta agurtu besterik egiten ez nindutenek kasu gehiago egiten zidaten...

-Zergatik haserretu zinen Astigarragarekin?
Astigarraga jauna Jesús de Zabalak aurkeztu zidan, 1963an. Kontua da 1964ko egun batean hitzaldi bat eman nuela, eta bertan Elías de Gallastegui, Eusko Mendigoixale Batza eta ETA ere (1964koa) aipatu nituela, besteak beste. Ordutik aurrera, ez ninduen gehiago agurtu, eta ez genuen berriro sekula hitz egin. Baina pena handia hartu nuen hil zenean. Liburu batean adierazi dudan bezala, Astigarraga niretzat euskaltzaletasunaren bultzatzaile sutsu bat izan zen.

-Oso salaketa larriak egin zizkizun...
Astigarragak uste zuen ni SIDErentzat aritzen nintzela lanean (Secretaría de Informaciones del Estado); hau da, Gobernuaren inteligentzia zerbitzuetan. Enbaxada espainiarrarekin edo Argentinako talde ezkertiarrekin ere ibil nintekeela esateko modu bat zen. Beraz, batzuetan faxista nintzen, eta besteetan marxista...

-Eta zergatik zizun hainbesteko gorrotoa?
Nik ez nuke gorroto hitza erabiliko. Astigarragarentzat, ni "heterodoxo" bat nintzen, euskal indar ezberdinen inguruko informazioa maneiatzen zuena... Eta egia da, egiten nuen, baina berak ezin zuen hori onartu. Astigarragak, 1960 eta 1975 artean, "isiltasuna gordetzeko agindua" eman zuen, eta horren ondorioz ezin zen askatasunez eztabaidatu. Gogoratzen dudan bakarra, 1965ean "Laurak Bat"-ean egin genuen mahai-inguru bat da. Lehenengoa eta azkena izan zen.

Egia da, baita, zurrumurru batzuek esaten zutela gure "Tierra Vasca"-ko artikulu batzuk "argitaraezinak" zirela. Bitxia da jende horrek berak estima handia izatea Manuel de Irujo, Ildefonso Gurruchaga, Aita Mokoroa, Aita Julio Ugarte, Aita Iñaki de Azpiazu, Pedro Turullol, eta abarri. Astigarragaren eta "Tierra Vasca"-ren argitalpenen artean inolako ezberdintasunik baldin bazegoen, informazioa emateko modua zen: batzuek informazio partziala ematen zutela, eta besteek globala. Astigarragarentzat, euskal abertzalea izatea, EAJkoa izatea zen. Beste guztia bigarren maila batean jartzen zuen: Acción Nacionalista Vasca de Euskadi, Mendigoixalea, ETA -Frankismoaren garaikoa alegia-, etab. EAJko kide batzuek, Sabin Barrenak eta Joseba Olabiagak adibidez, ez zuten begi onez ikusten Astigarragak egindako bereizketa hori. Bukatzeko, esango dut informazio asko eta errespetagarria zeukan gizon batek ezin izan zuela Pello Mariren eta nire eskuetara iristen zen informazio piloa onartu...

-Zein harreman zeneukan orduan Euskal Herriarekin?
Garai hartan askotan joaten nintzen Euskal Herrira. Frankismoaren urteetan Hego Euskal Herrira joaten nintzen, sendia hara joan zelako, baina Iparraldea askoz ere gehiago interesatzen zitzaidan, buruzagi guztiak taberna batean, Euskalduna hotelean edo Sabin Etxean ikusteko aukera izaten nuelako. Egoera aldatzen hasi zenean, adiskide nituen historialari batzuk Argentinara etortzen hasi ziren.

-Zer eskatzen diozu etorkizunari? Zer falta duzu zure indarrak honi guztiari eskaintzea erabaki zenuenean buruan zenerabilena osatzeko?
Geroari eskatuko nioke orain arte bezala lanean jarraitzea. Argi dago urteek gauza asko erakusten dizkizutela, besteak beste autokritika zorrotzagoa egiten, eta egindako akatsak onartzen. Nik beti sentitu dut Argentinan euskal hazia ereiteko bultzada, hazi hori lur emankor honetan ereitekoa. Hemen oso sustrai sakonak dauzka euskalduntasunak, eta inolako chauvinismorik gabe esango dizut munduko beste edozein lekutakoa baino handiagoa dela. Dena dela, trebakuntza falta zaigu, hezkuntza, eta hori oso garrantzitsua da. Trebakuntzarik gabe, oinarri-oinarrizkoa izan arren, haziak ez du hartzen, eta beraz ez du uztarik ematen. Jendea ez baldin badugu euskalduntasunean trebatzen, panorama ilun samarra izango da. Hirurogeita bost urte betetzear nago, eta ikusten dut Argentinan gizon-emakume batzuk lan handia egiten ari direla kulturaren arloan, eta gainera teknologiaren aurrerakuntzak erabiltzen dituzte. Gure etorkizuna horrelako jendearen esku dago. Bai pozik egongo nintzatekeela beraiekin kafe bat hartuz Euskal Herriari buruz hitz egiten. Nahikoa dut horrekin...

---

Euskonews & Media 218. zbk (2003 / 07 / 11-18)