Gaurko euskal antzerkiaren aurrekariak eta izaera
Mari Karmen GIL FOMBELLIDA, Deustuko Unibertsitatea
Traducción al español
Pronostiko guztien aurka eta mota guztietako oztopoak (linguistikoak, politikoak, gizartekoak eta ekonomikoak) gaindituz, oraindik frankismoaren diktadura-aldia bete-betean zegoelarik, Euskal Herrian biziki eta indartsuki garatu zen kultura-mugimendu garrantzitsua sortu zen antzerki-talde amateurren inguruan.
 |
|
| Antonio María Labayen Toledo. Argazkia: I. Linazasoro |
Gerra ostean antzerki-jarduera guztiak bertan behera gelditu ziren hamarkada bat baino gehiago pasatu arte, berriro Gipuzkoan jarduerari ekin zitzaion arte 50eko hamarkadaren erdialdean, Euskal Iztundea, oraingoan Mª Dolores Agirreren zuzendaritzapean, eta Iñaki Beobideren zuzendaritzapean euskal antzerkiaren korronte berritzaileenaren buru bihurtu zen Jarrai taldeen eskutik. Bi antzerki-talde hauek Eduardo Manzanoren eta José Mª Aycarten ekimen pertsonalari esker 1962. urtean udaletxearen babesean sortutako Donostiako Antzerki Klubeko kide ziren, gazteleraz antzezten zuten beste talde batzuekin batera (TEU, Antígona, Tablado, Argi, Donostiako Antzerki Estudioa, etab.) Ekimen honi esker talde amateurrek hiriburuko antzoki garrantzitsuenean antzeztu ahal izan zuten, Antzoki Zaharrean alegia.
 |
| Iñaki Beobide Aguirrezabalaga. Argazkia: Jesús Mª Pemán, 1982. |
Gipuzkoan 60ko hamarkadan, euskaraz antzezten zuten hemezortzi talde zenbatu zitezkeen bitartean, gutxienez, gainerako Euskal Herrian ia ez zegoen talde euskaldunik 70eko hamarkadaren bukaera arte. Bizkaia, Nafarroa eta Arabako talde ezagunenek gazteleraz bakarrik jarduten zuten ia guztiak, nahiz eta batzuk pixkanaka euskara gehitzen joan beren errepertorioetan. Talde ezagunenetako batzuk hauek ziren: Akelarre, Geroa, Cómicos de la Legua / Kilikilariak, Amadís, Valle-Inclán, Manuel Iradier,etab. Geroago El Lebrel Blanco, Eterno Paraíso, Maskarada (euskaraz) eta Karraka sortu ziren, azken bi hauek Cómicos de la Legua / Kilikilariak zatitu ondoren. Iparraldeari dagokionez, ezin dugu ahaztu Daniel Landart antzerkigile eta eszena-zuzendariak egindako lan garrantzitsua; euskararekin eta euskal kulturarekin konprometitutako antzerki baten alde buru-belarri lanean aritutakoa, eta Irurak bat, Xirrixti Mirrixti edo Bordaxuri taldeen sustatzailea.
 |
| Maskarada. Argazkia: Justy García Koch, 28/3/00. |
Antzerki-jardueran Gipuzkoa beti aitzindari, 1970 eta 1990 bitartean 300 taldetik gora zenbatu daitezke herrialde honetan bakarrik, noizbait antzerkia egindakoak, genero guztiak kontuan harturik. Azpimarratzekoak dira izen hauek: Egi-Billa, Ereintza, Goaz, Arrate, Narruzko Zezen, Intxixu, Oargi, Orain, Taupada, Atelier, Legaleón T, Tanttaka, Intxurre, Topo, etab. Kale-antzerkiari dagokionez: Aide, Xiputz, Titirikoko, La Traka, Teatrocirco, Sebastopoleko Titiriteroak, Trapu Zaharra, etab. Haurrei zuzendutako antzerkiari dagokionez: Txotxongillo, Buruntza, Colorín, Kixki Mixki ta Kaxkamelon (gero Txirri Mirri ta Txiribiton), Zingili Zangala, etab. Mimo-antzerkia: Peter Roberts, Jon Zabaleta, Tok taldea, etab.
Zein testuingurutan gertatu zen antzerki-jarduera guzti hau? Azken hamarkadetan Euskal Herriko antzerkiak gizartean eta kulturan izan zuen garrantzia ikusteko, eszena-jarduera hori zein inguruabarretan garatu zen aztertu behar da, bai antzerkiari berari dagokionez (eskaintza, ikusleen gustuak, modako antzerkia...), baita inguruabar politiko eta historikoei dagokienez ere. Taldeek zeregin horiek egiteko izan zituzten oztopoak kontuan hartu behar ditugu: kartelera komertzialak euskal antzerki-taldeei areto handietara iristeko modu sistematikoan jarritako oztopoak, zentsura oso zorrotza, jazarpen politiko eta linguistikoa, bitarteko teknikoen urritasuna, lana zabaltzeko laguntzak eta azpiegiturak ez izatea...
 |
| Kixki, Mixki ta Kaxkamelon. |
Gaur egun inozoa, moralista edo tradizionala egiten zaigun lan bat, garai hartan bestelakoa zen, eta beste interpretazio bat zuen. Izenburu jakin bat hautatzea, hobeto edo makurrago interpretatuta, baina nolabaiteko konpromiso politikoa adierazten duena; eszena komertzialean zentsuratuta dagoen eta betoa jarrita duen autore baten estreinaldiak, edo, gure kasuan bezala, hamarkada luzeetan jazarritako eta gutxi baloratutako hizkuntza bat, euskara, erabiltzeak, ikuspegi historikotik, garai eta inguruabar zehatz horietan antzeztutako antzerkiaren interesa handitzen dute.
Arte dramatikoaren eskola ofizialik ez zegoenez, euskal antzerki-taldeetako kideek, laurogeiko hamarkadako lehenengo urteak arte, trebakuntza erabat autodidakta izan zuten.
Euskal konpainiek lanean arituz ikasten zuten. Talde horietako batzuek, Europako antzerki berriaren teoriek, Catalunyako eszenako aurrerakuntzek eta Euskal Herritik kanpoko antzerki independentearen proposamenek erakarrita, joera horiek hartu, apurka-apurka bereganatutako ezagutza teorikoak muntaietan aplikatu eta, modu horretan, teknika berriak eta interpretazio-baliabide berriak gehitu zituzten.
1981. urtean, Antzerti Antzerki Zerbitzua eta bere Antzerki Eskola sortu zirenean, euskal antzerkigintzaren egoera aldatu egin zen zalantzarik gabe. Kudeaketa administratiboaren inguruan sortutako polemikak zirela eta, Antzerti proiektu eztabaidatua izan zen. Baina hutsuneak izan arren, euskal antzerki-talde profesional eta amateurrek euren beharrizanak eta laneko benetako inguruabarrak azaleratzeko nolabaiteko akuilua izan zen. Horrez gain, Antzertiren ikasgeletan gaur egungo euskal eszenako, telebistako eta zinemako aktore eta teknikari asko trebatu ziren. Eskola horretatik antzerki-talde berriak ere sortu ziren, gehienak profesionalak; batzuek gutxi iraun zuten, baina beste batzuk garai hartako euskal antzerki independentean oso garrantzitsuak izan ziren, Bederen 1, Sakana, Higa, Luar, Maite Agirre, Teatropolitan, etab. bezala.
 |
| Ttattakaren Todas culpables. Ezkerretik eskuinera: Garbiñe Losada, Mireia Gabilondo, Teresa Calo eta Amaia Cuende, 1995. |
Hirurogeita hamarreko eta laurogeiko hamarkadetan, euskal antzerki-konpainiek beharrizan batzuk aldarrikatzen zituzten: erakundeen laguntza euren lanak zabaltzeko, antzerki-zirkuituak eta antzerki profesionalak eta amateurrak zirkuitu horietara sartzeko erraztasunak izatea, euskarazko antzerkia garatzeko laguntza ofizialak, antzerkigintza-ikasketa arautuak zituen eskola, dokumentazio eta artxibo zentro bat, muntaiak modu independentean kudeatu eta ekoizteko laguntza ekonomikoak... eta, batez ere, taldeon lana artearen eta kulturaren ikuspegitik baloratzea. Gaur egun, eskari horiek ez dira erabat bete taldeen ustetan eta erakundeen laguntza handiagoa eskatzen ari dira “oinarriko” antzerki-kulturarako, programatzaileen gustuak eta areto handien interesak alde batera utzita.
Azken finean, ia-ia ezerezetik abiatuz, hirurogeiko eta hirurogeita hamarreko antzerki-talde amateurrek, nola edo hala, XX. mendearen hasierako euskal antzerki-taldeen espiritua berreskuratu eta Euskal Herriko literaturaren eta artearen historian antzerkiaren artea behin betiko finkatu zuten. Antzerki amateur horren bultzadari eta laguntzari esker, hainbat konpainia sortu eta euskal eszena profesionaleko lehenengo ateak ireki ziren. Hau da, eskolarik gabeko amateur horiek bitarteko ekonomikorik eta berrikuntza eszenoteknikorik izan ez arren egindako lan anonimoa eta lehenengo kolektibo profesionalen lana gaurko euskal antzerkiaren benetako haziak dira.
Artikulu hau Eusko Jaurlaritzako Hezkuntza, Unibertsitate eta Ikerketa Saileko Ikerlarien Trebakuntzarako Programaren bidez finantzatutako ikerketa proiektu baten barruan kokatu behar da.
