• Euskonews
• Euskonews Gaztea
• Euskonews Multimedia

Ezkontzak kontratuak dira

Josemari VELEZ DE MENDIZABAL AZKARRAGA

Euskal ezkontza tipiko baten gaineko irudia aurkeztea eskatzen zaigunean, badirudi betiko gurdi, idi, altzari eta gurpilen lantu kirrinkariaz aritu behar dela, horiexek baitira gure oroitzapen kolektiboan gailentzen diren osagaiak. Egia da horiek ere badirela, baina kontuan eduki behar dugu Euskal Herria itxura desberdinetakoa izan dela betidanik, eta aurreko baserritar estanpa nekez aurkez genezake arrantzaleen ezkontzetan edota zazpi kaleetako bilbotar batenean, sakramenturako, adibidez, Begoñako Ama Birjinaren basilika aukeratzen zuenean.

Aipatu irudi bukoliko horretan eszenifikatzen diren usadioak, jakina, euskal kontzientzian ageri dira indar handiz, baina horrek ez du esan nahi extrapolagarriak direnik ezkontzen gehiengora. Nahiz eta samur erortzen garen denok —nigandik hasita— estereotipoetan.

Eszenifikatzen diren usadioak, jakina, euskal kontzientzian ageri dira indar handiz, baina horrek ez du esan nahi extrapolagarriak direnik ezkontzen gehiengora.

En este carro, en costumbre que no es privativa nuestra, en la víspera de la boda se ha llevado al caserío el arreo de la nueva etxekoandre o señora de la casa, acompañado del chirriar que anunciaba el próximo acontecimiento. Como curiosidad agregaré que el akullu o aguijón empleado con el ganado destinado a tirar del carro cargado con el arreo de la novia carecía de tal aguijón, pues llevaba el extremo plano, para no molestar al ganado.1

Bitxia, ezta? Zuzen egoteko ziurtasun handiz esango nuke, egun herri askotan eszenifikatzen diren baserritar ezkontzetan ateratzen den idi (behi) pareari eragiteko akuiluak eztena duela. Neroni ere gertatu zitzaidan ezezaguna zitzaidala zehazkizun hori, “Ezkontza” irri-antzerki obratxoa “Doke” taldearentzat idatzi nuenean. Mendetan sustraituriko ohituratik berezko bere kutsuan zerbait berreskuratzea, ezinaren hurrena bihurtzen da gehienetan.

Baina gatozen berriro muinaren ildora, eta ezkontzak, azken finean, kontratuak ditugula azpimarratu behar da. Itunak, elizaren bedeinkapenarekin santifikatuta edo —arraroa historian atzera begira jartzen bagara— epaitegi zibilaren zigiluarekin soilik burututa. Itun horien bitartez, gehienetan, jokoan ipintzen dira ezkontideen alde bateko eta besteko ondareen oreka, eta oso normalak izaten dira ezkontza aurreko hitzarmen ekonomikoak zehatz-mehatz izenpetzea, itunaren balizko haustura batek eman zezakeen eszenategi berriaz arautzeko. Historian zehar konstante bat izan da hori, eta gure hiri, herri eta baserrietan eratutako ezkontza askok eskribau edo notarioaren bitartez ontzat emandako baldintzak ezartzen ziran, inor ustekabean harrapa ez zezan ezkondutako bikotearen desegiteak. Beste seinale bat, hain zuzen, ulertzeko Jainkoak bedeinka dezakeela ezkontideen maitasuna... baina jainko guztien gainetik lurreko arauek askoz gehiago agintzen dutela, ondare materialik gabe nekez uler baitaiteke ezkontza.

Dokumentuaren garrantziaz gabe gaitezen diodan, eskribau edo notarioaren aurreko ezkontzaren itunari Euskal Herriko toki askotan “kontratue” esaten zitzaiola, eta funtsezkoena zen pertsonak bere bizitzan burutzen zituenen artean. Begira zer dioen Bonifazio Etxegaraik, Baztanen 1874an izenpetutako hitzarmen batez:

Se pactó que durante 20 años, a contar desde la fecha de la celebración de las nupcias, se reservasen los padres de la novia, donantes de la casa, el usufructo de los bienes donados, y que pasado aquel tiempo, recayese en los donatarios el pleno dominio de aquellos, pero reservándose los donadores 4 ovejas del rebaño, que cuando llegaren a ser 6 entregarían dos a sus hijos, quienes tendrían la obligación de dar anualmente a los padres donantes 3 robos de trigo y 3 de maíz y 80 pesetas en metálico, dos jícaras de chocolate todos los días, una por la mañana y otra por la tarde, de 5 reales la libra a la madre y el tabaco suficiente para pipa de la clase de Virginia al padre, durante el tiempo en que ambos viviesen en compañía de los jóvenes esposos.2

Bizkaia. Ezkontza antzinako erara.

Seguritate sozialik ezean, oro har, seme-alaben ezkontzen itunen bitartez baserrian bizi ziren gurasoek bermatzen zituzten eurentzat nolabaiteko jubilazio urteak. Baina ez zen beti hala gertatzen, izan ere Euskal Herriko beste hainbat tokitan ez zen etxe-ondarearen transmisioa seme-alabaren ezkontzeko unean egiten, baizik eta itxaron egiten zuten bikote berriaren jarrerak konfidantzarako frogak eskaintzen zituela baieztatu arte. Kasu horietan, beraz, gurasoen testamenturen bidez egiten zen herentzia. Bitxia da, Ipar Euskal Herriko zenbait kasutan, gurasoetariko bat etxaldearen transmisioa burutu aurretik hiltzen bazen, bizirik geratzen zenak herriko abadearen aholkuari segitzen ziola, “usadioen zaintzaile gisa, ondarearen jarraipenaz arduratzen baita”.3

Etxegaraik ere, goian aipatu obra berdinean, beste erreferentzia bat ematen digu, ezkontza-itunen gain, eta estilo umoretsu batekin zehazten du:

Suelen ocurrir (incidencias) semejantes a aquella que estuvo a punto de provocar la ruptura del enlace concertado, solo porque no se llegaba a un acuerdo entre las partes respecto a cual de ellas había de aportar el fuelle para la cocina; conflicto que resolvió la generosidad del Notario, que tuvo a bien regalar a los novios objeto tan útil...

... O la de exigir el padre del hijo una peseta todos los domingos y días de precepto para vino y tabaco y una copa de aguardiente todas las mañanas; y por cierto que a punto estuvo de surgir un pleito entre ambos, porque el hijo incumplió su obligación, negándose a sostener los pequeños vicios paternos, por no se qué desavenencias que entre ellos hubo.

Euskal legeria zibilaren barruan, Aiarako Foruan nagusia da herentziaren dohaintza modu askean egitea. Era berean, Bizkaiko Foruan gurasoek aske erabakitzen dute nor den euren ondorengoa. Etxearen jabetza “inter vivos” nahiago zuten gurasoek egitea, azken uneraino itxoin arte, eta horrela aldez aurretik bazekiten nor izan zitekeen seme-alabetatik egokiena ondarearen gobernuaz arduratzeko.

Horren harira diogun, Bizkaiko Foruan bazela figura bat, “alkar poderoso” (mutuamente poderosos) eta Aiarakoan “usufructo poderoso”, oraindik orain indarrean. Irakur diezaiogun Luis Maria Uriarte Lebariori:

Se denomina propiamente así al cónyuge superviviente cuando el premuerto le concede no solo el usufructo de sus bienes durante su vida sino la facultad de disponer de ellos en todo o en parte entre todos o algunos de los hijos comunes a quienes unas veces se aparta previamente para que el usufructuario goce de completa libertad de disponer, y otras se dice que con tanto o cuanto se tendrán por apartados aquellos a quienes el poderoso usufructuario no designe como herederos.4

Eta horien bitartez ezkontideek elkarri ematen diote ahalmena, euretariko bat hilez gero, bizirik geratzen denak ondorengoa aukeratzeko. Eskubide horrek, heriotza izan eta urtebete eta egun batera iraungitzen zen Bizkaian, seme-alabak ezkontzeko garaian bazeuden. Beharkizun horrek adierazten du, etxearen jabetza ezkontzaren bitartez burutzea nahiago zela, ondarea gobernatzeko gaitasuna nork duen antzemateko aukera ahalbidetzen baitzuen.

Uriarte Lebariok berak ematen digu figura horren adibide bat, Amurrion 1884an eginiko testamentu batetik aterata:

... el testador, después de declarar que se hallaba legítimamente casado con doña S. A.... de cuyo matrimonio tenía cinco hijos, a cada uno de los cuales dispone le sean entregadas cinco mil pesetas cuando contraigan matrimonio, añade: “con lo que les excluyo de la herencia con arreglo a Fuero, sin perjuicio de lo que quisiera darles mi esposa, a la que instituyo como heredera usufructuaria, facultándola para disponer inter vivos o mortis causa de la propiedad o parte de ella, entre todos o algunos de sus dichos cinco hijos”.5

Nafaroa Beherea. Eztai gurdia.

Herentzia egiteko askatasunaren oinarrizko arrazoiak indarra galdu duela esan liteke. Baserriko ustiapena ez zatitzea zen zio nagusia, eta horretarako foruek bide desberdinak eskaintzen zituzten. Industrializazioak eta baserrien gero eta “hiritartze” handiagoak ekarri dute, ordea, askatasun haren helburu nagusirako erabilpena desagertu dela, ia bere osotasunean.

Bikote berriak, beraz, ondarea transmititzen zuten gurasoekin bizi behar zuen, sendi elkarte modukoa sortuta. Bonifazio Etxegaraik eskaintzen digu ondoko argibidea:

Se establece que los donantes, el donatario, su esposa y los hijos que estos tuvieren han de vivir juntos, “formando una sociedad, mesa y compañía” en la casa familiar, trabajando lo que buenamente puedan todos en beneficio y aumento de los bienes donados, de cuyos productos deberán ser alimentados, vestidos y calzados, tanto en sana salud, como en las enfermedades que Dios dispusiera mandarles.

Eta arrazoiren bat tarteko, elkartea desegiten bazen emaitza ekonomikoa —kide bakoitzari jatorriz zegokiona bereiztu ondoren— alde guztien artean banatu beharra zegoen, inor galtzaile atera ez zedin. Ildo beretsutik, gurasoek hautatutako seme-alaba hiltzen bazen ondorengorik gabe, ondarea gurasoen eskuetara itzultzea zehazten zen “kontratu” askotan.

Ezin dut bukatu lantxo hau, aipatu gabe transmisioaren muina ez dela, soil-soilik, ondare materialaren dohaintza, baizik eta eskubide-betebehar ugariren zaintzari eustea. Transmisioa, bestalde, ez zen behin eta betikoa, ezta inorentzako baztergarria ere. Idazki honetan zenbait aldiz agertu zaigun Bonifazio Etxegaraik segitzen du argibideak ematen, eta ondokoak ere garbi asko uzten du noraino heltzen zen “kontratuari” ematen zitzaion garrantzia. Irakur dezagun:

...además de su hija la novia, tienen los donadores otros cinco; al 1.? le ofrecen y señalan por todos sus derechos paternos y maternos y demás que pudiera pretender en la citada casa... 12 onzas de oro siempre que enlace con casa vecina, es decir, casa que tenga un número regular de peonadas de tierra, y 10 onzas si enlaza con persona libre que no tenga bienes; y en uno y otro caso se le darán 80 pesetas para ropa de boda, debiéndosele entregar las sumas expuestas cuando contraiga matrimonio; advirtiendo que éste ha redimido la suerte de soldado por 1.500 pesetas, y si sobre esta cantidad el Gobierno de Don Carlos, que hoy rige en el país, pidiese alguna, de lo que fuere responderán los bienes donados de manera que la casa abonará el exceso; mas si el Gobierno de Madrid pidiese la quinta y le tocase a dicho... se le entregarán 200 pesetas y si fuese más o menos lo que tuviese que pagar, será de su cuenta; y dado caso que deseare trasladarse a América se le entregarán de presente las 800 pesetas, de las cuales pagará su pasaje y demás gastos que ocurran, y si en dicho punto falleciere soltero, se le costearán en ésta por la casa los gastos de entierro etc... y tanto volviendo de América o estando en casa, en ambos casos soltero, será mantenido, vestido y calzado por los donatarios, cuidado en sus enfermedades, y cuando fallezca se le harán las funciones ya expresadas, debiendo él trabajar en beneficio de dichos donatarios, en aumento de los bienes donados.

Hasieran nioen gauzak ez direla lehengoak, eta gizartearen bilakaera jarraikiak aldaketa sakonak eragin dituela ohituretan. Ezkontzei dagokienez ere, bestela ezin zitekeen moduan, lausotu egin dira iraganeko zehazkizunak, gizarte balioak eurak bezalaxe. Aipatzen nuen akuiluarekin gertatutakoa ez da bitxikeria, oroimen historikoari ihes egiten dion osotasunaren adibide soila, baizik.

Irakurleen iritziak:

• Harpidetza / Suscripción
• Quiénes somos
• Política de privacidad
• Avisos legales
• Eusko Ikaskuntza
• ISSN 1139-3629
• info@euskonews.com