Beste garai batean Leintz-Gatzagako industria nagusia izan zen urre zuria, gutxira etorri zen itsasoko gatzak eragindako lehia zela medio. Gaur egun, ondare hori berreskuratzeko, Gatz Museoa zabaldu dute.

Leintz Gatzaga lurralde menditsuan dago; Gipuzkoan, eta Arabarekin lotura handia duen herria da. Bere kokapena ikusirik, arabar lautadatik itsasoruntz igarotzen ziren zibilizazio guztien derrigorrezko igarobidea zela esan daiteke. Dorletako gaztelu zaharraren oinetan aurkitzen zen herri honetako probetxuzko iturburua (ondoren Dorletako Amabirjinaren Santutegia izango zenaren magalean), ur gazia erion zuena. Horren erabilera Burdin Aroan hasi bide zen. Geroago iturburu horren inguruan zortzi etxe eraiki ziren eta horietan gatza ekoizteari ekin zitzaion, gatzak ekonomian egundo garrantzia zuen garaietan.

Ur gaziko iturburua Dorletako Santutegiak zaintzen du

Ekoizpena dorla izeneko pertzetan burutzen zen. Leintz Gatzagako etxeetan dorla bana bakarrik erabil zitekeen gatza eskuratu ahal izateko. Norbaitek ondoretasunez, opariz edo beste era batera bigarren dorla bat jasoz gero, auzokide bati saltzera, edo ematera beharturik zegoen, bestela inguruko mendietan egurra mozteko eskubidea ukatzen zitzaion.
	Museoan aurki daitekeen dorla baten erreprodukzioa

Gatzaren produkzioa honela egiten zen: jasotako ur gazia dorlara isuri eta pertza berotu. Beroaren eraginez ura lurrundu egiten zen, eta prozesu horren ondoren gatza kristal bihurtzen zen, eta gatza ur-azalean geratzen zelako ezin zitekeen utzi nahasia larregi sendotzen, bestela estalki efektua egiten baizuen, eta ez zuen lurrunketa ahalbidetzen.

Kasu horretan estalkia apurtu beharra zegoen, gatza dorlaren hondora joan eta produkzioarekin jarraitu ahal izateko. Hau burutzeko, sutondoan ordu asko eman behar zituzten langileek.

Leintz Gatzagari buruz ezagutzen den lehenengo dokumentua 947koa da, eta bertan gaztegiaren aipamena egiten zen. 1331.urtean aldiz, Alfontso XI.ak herriari sortze-idazkia eman zion, eta horren ondorioz iturria gaztelar koroarena izatera pasatu zen. Hau horrela izan zen iturriaren jabetasuna1374an Enrike II-ak Beltran de Gevara Oñatiko jaunari eman zion arte. Oñatiarrak hasiera eman zion 120 urtez iraun zuen nagusitasun feudal eta tiranoari. Azkenean, 1496.urtean, iturria berriro ere gaztelar koroara igaro zen. Esan behar da, Leintz Gatzagako harmarrian dorlak ageri direla.

1834an Deba Bailarak izugarrizko uholdeak jasan zituen eta urak txikizio ugari sortu zituen. Horren eraginez, Leintz Gatzaga eta gaztegian eskuz lan egiteko ohitura bere amaierara iritsi zen. Eta iturriaren jabetza elkarte baten esku geratu zen, Producciones Leniz izenekoa sortuaz. Amaitu zen dorlen bitarteko produkzio sistema eta txanbilezko gurpila jarri zuten, uraren indarrarekin ura jasotzen zuena. Bertan ekoizten zen gatza oso preziatua zen bere fintasunarengatik. Gaur egun lantoki hura hondakinak besterik ez da; sapaia hondoraturik du eta hormak erortzear daude.

GATZ MUSEOA

Nerea Zubiete arduradun eta gidari duela zabaldu berri da Gatzagako museoa: Eugenio Otxoa Museoa. Herritarren laguntza ezinbestekoa izan dela esan digu Nereak, nahiz eta instituzioek diru laguntza eman duten. Bertan herriko historiaren berri ematen zaio bisitariari, eta ondoren, gatza egiteko prozesua nolakoa zen ikusta daiteke. Nerearen esanetan, gatza ekoizteko prozesuan parte hartzen zutenen gehiengoa herriko emakumeak ziren. Sua egiteko abarrak jasotzeaz gain, sua zaindu beharra izaten zuten gau eta egun, eta gainera gatza kristaldu ez zedin horren zaintzan jardun behar zuten. Beraien lan egoera ez zen batere ona, egun guztian zehar leku heze batean egon behar baizuten.

Txanbilezko gurpila, errekatik ura jasotzeko tresna

"Urtean sei hilabetez egiten zen lan, uztailetik abendura arte" Horren zergatia eguraldian aurki daiteke: "negua eta udaberria euritsuak eta elurtsuak izan ohi dira, eta ur kopuru ugariaren erruz, gatzaren graduazioa jaitsi egiten da."

Gatzaren museora hurbiltzen den jendeak txanbilezko gurpila ikus dezake, egurrezkoa bere osotasunean, eta Pater Noster deituriko igotze sistema duena. Gurpilak bira egiten duenean, kataiak ura jasotzen du, eta ura hodi batean isurtzen du, ur gaziaren jarioa ziurtatuz.

PRODUKZIOA ETA SALMENTA

Gatzagan, urtean 500 tona gatz ekoizten zen , batez ere elikagaien kontserbarako erabiltzen zelarik. Gipuzkoan egon arren, Arabarekin lotura handia zuen, eta honen eraginez, bertan asko saltzen zen, produkzioaren erdia baino gehiago hain zuzen ere. Baina Gaztelako erregeak gatza Arabara inportatzea debekatu zuen, eta Gipuzkoan eta Bizkaian saldu behar izaten zuten gatzagarrek. Eta Gipuzkoa handia zenez, Gatzagako meak ez zuen probintzia guztirako gairik ematen. Bazen beste gatzaga bat Gabirian, baina ez zen Leintz Gatzagakoa bezain garrantzitsua.

Gauzak horrela, inportatu beharrean egoten ziren gipuzkoarrak, eta Katalunia, Nafarroa eta Portugaldik ekartzeari ekin zioten probintzian. Gatzagan gatza ekoizteari mende honetako 60.hamarkadan utzi zioten, eta ordudanik gatzaren irabazpidea historiako orrietara pasatu zen.