Alberto Gárate bezalako jendea, lanbidea eta bizitza pribatua alde batera utzi, eta inguruan daukaten gizarteari begira jartzen da. Politika eta kulturaren munduan aski ezaguna den gizon egonezin hau ekonomialaria da lanbidez. Liberaltzat jotzen du bere burua, "baina ez ikuspegi sozioekonomikotik begiratuta, baizik eta hiritarren eskubideei zor zaien errespetuaren aldetik". Hona hemen, bada, unibertsitatera itzuli ahal izateko jubilazioa noiz iritsiko zain dagoen gipuzkoar honekin izan dugun elkarrizketa.

-Duela 34 urte etorri zinen Gasteiza, 1966an. Nolakoa zen orduan Arabako hiriburuaren egoera sozioekonomikoa?
1973ko petrolioaren krisia piztu baino lehen, Arabaren egoera ekonomikoa aparta zen. Estatuari ordaintzen zion kupoa hutsaren parekoa zen, eta horri esker oso obra publiko handiak egin zituen, errepideak edo Forondako aireportua adibidez. Gizarteari dagokionez, 70. hamarkadaren hasieran bi etorkin mota zeuden Gasteizen: alde batetik langile kualifikatuak, enpresari txikiak, kargu ertainekoak, eta beste alde batetik nekazaritza munduko jendea, hirian gaizki samar integratu zena. Bi gizarte sortu ziren horrela, elkarren artean apenas komunikatzen zirenak.

-Urte batzuk geroago, 1976ko martxoaren 3an, poliziak bost langile erail zituen Zaramaga auzoko San Frantzisko elizaren kanpoaldean. Nola kalifikatu gertaera hura: errebolta soziala izan zen? Politikoa? Biak?
Ordurako sindikalismo bertikala agortuta zegoen. ELA, UGT eta Comisiones Obreras nahiko ahulak ziren. Iruñan bezala, hemen ere ezker muturreko talde sindikalak sortu ziren, baina, bitxia dirudien arren, ez zioten tradizio marxistari jarraitzen, bizik eta kristau-anarkistari. Langileen mundu tradizionala sindikatu akordiozaleagoetan bildu izan dela iruditzen zait, baina Gasteiza iritsitako nekazariek erregimen zaharraren estiloari jarraitzen zioten, eta askoz ere erosoago sentitu ziren sindikalismo aldarrikatzailean. Iraultza zeukaten buruan, sistemak zeuzkan kontraesanak azpimarratuz egoera aldatzeko.

-Sindikalismo aldarrikatzaile hori izan al zen 76an kalera irten zena?
Sindikalismo horrek, ideia garbiegirik ez zeukaten langileak bereganatzea lortu zuen, gero botua UCDri eman zioten langileak. Eta hori, orden publikoa kontrolatzeko modurik ez zeukan erregimen frankistaren deskonposaketarekin nahastu zen.

-Galderari eutsiz, zergatik atera zen kalera langileen mugimendua?
Nik uste dut jende gehienak bere bizi baldintzak hobetu nahi zituela. Kontuan izan inflazioa oso handia zela, eta egoera ekonomikoa txarra. Soldata igotzea eskatzen zuten.

-Duela 25 urteko Gasteizen kohesio soziala eskas samarra dela aipatu duzu. Zer esango zenuke gaur egungo egoerari buruz?
Martxoaren 3an, gasteiztarrak obreroak ere existitzen zirela konturatu ziren estrainekoz, ordura arte inoiz ez zituztelako ikusi, baina gaur egungo gizarteak ez dauka duela 25 urtekoarekin zerikusirik. Jende guztiak dauzka aukerak; hau da, gaur egun ez dago gurasoek dirurik ez daukatelako ikasketarik egin gabe gelditzen denik, osasuna ere unibertsala da -Felipe Gonzálezen garaiaz geroztik, gainera- ... Baina, kohesio sozialik ba al dagoen? Ez dut uste. Gai konplexua da. Gizartea lehen baino demokratikoagoa da, eta kanpoko tragedien aurrean elkartasuna adierazten du, baina ez zaio batere axola bere bizilagunari zer gertatzen zaion. Ez dago lehen baino kohesionatuagoa. Beno, hori da niri iruditzen zaidana, zeren ni ez naiz ez soziologoa, ez psikologoa, ez historialaria... Ikusle bat besterik ez naiz.

-Immigrazioa baino lehen, Gasteiz hiri handia zela esaten da. Kulturaren aldetik zein ezaugarri zeuden orduan? Eta gaur?
Nik Bilbon ikasi nuen, eta, benetan, bai Bilbo, bai Gasteiz, basamortuak ziren biak. Espainiako kulturako figurarik onenak erbesteratu egin ziren 36an, eta hemen gelditu zirenak nahiko mugatuta zeuden. Ikusgarria zen katolizismoak Gasteizen zenbateko presentzia zeukan, oso ikastetxe onak zeuzkan, hala nola Jesús Obrero edo Diozesiarrak, eta unibertsitatea Bilbon zeukaten. Gasteiz gaur egun oso hiri anizkoitza da, eta oso giro artistiko interesgarriak dauzka, Katanga Faktoria bezala.

-Baina Gasteizko jendeak hotza eta parte-hartzaile eskasak izatearen fama dauka.
Ez dut uste beste hirietako jendearekiko hain desberdinak garenik. Gizartea oso zatikatua dago, interes desberdin asko dauzka, eta gazteek, gainera, zailtasunak besterik ez dauzkate. Gasteizen gainera, Espainiako gainerako lekuetan ez daukaten arazo bat daukate: etxebizitzen garestitzea. Ulertezina da nola izan dezakegun zentru hiritarren sare bat, gazteek pisu batengatik 40 milioi ordaindu behar dituztenean. Gasteizek jabetza publiko dezente dauka zoruetan, beste udalek baino gehiago. Etxebizitzei buruzko debate bat gogoratzen dut. Tartean Gasteizko alkate ohia zegoen, Jose Angel Cuerda, eta egin zitzaion lehenengo galdera hau izan zen: konturatzen al zara etxebizitzen politika horrekin ezkontzaurreko harremanak bultzatzen ari zarela, gazteek ezin dutelako ezkondu? Orduan bai jarri zela urduri Cuerda, eta inoiz ez da urduri jartzen. Erantzuna ematerakoan, noski, gaitik erabat aldendu zen.

-Alda dezagun gaiez. Duela hilabete batzuk, Arabako Foru Aldundiak euskararen inguruko organo berri bat sortu zuen: Euskararen Aholku Batzordea. Zer iruditzen zaizkizu horrelako kontseilu aholku emaileak?
Ez dakit zeintzuk diren kontseilu horren helburuak, eta nola funtzionatzen duen ere ez, baina nik uste dut kontseilu aholku emaileak, gehienetan, unean uneko politikariari ideiak dohain emateko egoten direla. Hala ere, politikariek pertsona egokien aholkuak jaso behar dituzte, baina ordainduta, noski.

-Landazuri Sozietateko kide aktiboetako bat zaitugu. Zer esango zeniguke Sozietate honi buruz?
Sozietate txiki bat da, ia guztiak bezala. Langile gutxi batzuk eta bazkide batzuk dauzka, eta gure funtzio nagusia ondare historikoa zabaltzea da, ikustaldiak egin eta horren inguruan idaztea. Bazkideen artean denetariko jendea gaude, oso mundu ideologiko desberdinetakoak, eta guztiok ondareak inguruan bildu gara. Debaterik ere antolatu izan dugu, esate baterako etxebizitzari edo indarkeriari buruz. Landazurin ondarea kontserbatzearen alde egiten dugu lan, baina gasteiztar petoek gehiegizko karga ideologikoa daukate. Azken batean, beren haurtzaroko hiria defendatzen dute, denok bezala.

-Eta zaila al da gasteiztar petoen sozietate horretan sartzea?
Ni ez naiz gasteiztar peto bat.

-Horregatik.
Zaila da, bai, barru-barruan beldur direlako. Zer esan nahi dut honekin? Ba, nire ustez, Gasteizko eliteek huts egin zutela XIX. mendean, ez zutelako ezer sortu. Industrializazioa gipuzkoarren eskutik etorri zen, baina gasteiztar dirudunek ez zuten ekimenik izan. Errenten kontura bizi ziren.

-Barkaezina litzateke duela 25 urte beste hiritar batzuekin batera bultzatu zenuen proiektuari aipamenik ez egitea: Axular liburudenda. Ez zen liburudenda soila izan, trantsizio politikoaren garaian bilerak egiten baitziren bertan. Oasi moduko bat zen euskal kulturarentzat...
Hori da. Axular, frankismoak sortutako hutsuneko oasi bat zen, baina ez euskal kulturarentzat bakarrik, zeren eta hor politikaz, hirigintzaz, pedagogiaz eta gauza guztiei buruz hitz egiten genuen. Gaur egungo gizartea askoz ere aberatsagoa da: unibertsitatea daukagu, erakunde demokratikoak dauzkagu, eta abar, baina frankismoaren garaian ez zegoen horrelakorik. Horregatik, nik uste dut Axularrek zulo asko bete zituela.

-Faltan botatzen al dituzu bilera klandestinoen garai haiek?
Ba bai, beste gauzen artean 25 urte gutxiago neuzkalako. Dibertigarria zen trantsizioaren mundu hura. Herrialde normalizatu batean beste instantzia batzuen esku egongo ziren gauzak egiten genituen. Axularren partido politikoak biltzen ginen, kultur elkarteak, artean sortzeke zegoen unibertsitatea...

-Oraindik ez dugu enpresaria zarenik aipatu. Zein da zure iritzia erakundeek kulturaren arloan daukaten kudeaketa ekonomikoari dagokionez?
Horra, orain arte bota didazun galderarik zailena. Kulturak gizon eta emakume sortzaile eta solidarioak sortu behar ditu. Horretan datza bere garrantzia. Eta nire ustez erakundeek pertsonen sormena bultzatzeko bitartekoak ipini beharko lituzkete, sormenari dagokionez hutsune asko soma daitezkeelako. Baina, beste alde batetik, Guggenheim bezalako ekimenak daude, erabat desberdinak. Alde edo aurka nagoen galdetu baino lehen, erantzun egingo dizut. Nik uste dut Museo honek ez duela gehiegi laguntzen pertsona sortzaileak sortzen, baina, zalantzarik gabe, beste gauza askotarako balio du, eta, batez ere, Bilboren irudia aldatzeko. Lehen Bizkaiko hiriburua terrorismoaren eta gain-behera industrialaren sinonimoa zen, baina Guggenheimi esker, aldatu egin da irudi hori.

-Alegia, oso ongi dagoela ikuslearen kultura, lasai-lasai eserita egotearena, baina sortzailearen kultura ere sustatu behar dela.
Niri izugarria iruditzen zait Katangako gazteek egiten dutena: lehen hestebeteen enpresa bat zegoen lekuan musikarako leku bat egin dute, eta gainera, ia baliabide ekonomikorik gabe. Horrelako ekimenak bultzatu beharko lirateke.

-Eta gaztetxeak?
Bide onetik joanez gero, oso asmakizun ona dira.

-Bukatzear gaude. Ekonomiarekin lotutako bi galdera egingo dizkizut. Baina, aurretik, esaidazu: atsegin al duzu zure lana?
Bai. Ondarea sortu eta banatu egin behar da.

-Eta ongi al dago banatuta, ala gero eta handiagoa da aberats eta behartsuen arteko aldea?
Espainia, orain, duela 30 urte baino justuagoa da, baina, munduan, oro har, aldea gero eta handiagoa da.

-Azken datu ekonomikoek aditzera ematen dutenez, gainera, ekonomia geldotzen ari da. Gailurra jo ote dugu?
Ez dakit. Ziklo ekonomiko bakoitza desberdina izaten da. Dakidana da 60ko hamarkadan El Ejidoko andaluzek Bartzelonara emigratzen zutela, eta orain El Ejidoko jendea bizimodu hobe baten esperoan Almeriara iristen diren marokoarren kotxe eta barrakak erretzen ibiltzen dela.

---

Euskonews & Media 107.zbk (2001 / 1 / 19-26)