Euskal literaturan mugarririk garrantzitsuenetako bat jarri zuen arren, ez dut uste bera baino egile ezezagunagorik dugunik, bere obra idatzi zuenetik hiru mende inguru eman badira ere. Gutxitan gertatzen da hori edozein hizkuntzatako literaturan baina euskal gizarteak euskarazko literaturarekiko beti ageri ohi duen axolagabekeria galantari erreparatzen badiogu, normaltzat hartu beharko genuke aurreko baieztapena.

Pedro Ignacio de Barrutiak XVIII mendean idatzitako Actto para la noche buena antzerki lanari buruz ari naiz, eta –Gabonetako jaien hurbiltasuna kontuan izanik- ostera lotzen natzaio gaiari, oraingo honetan euskarri elektroniko baten bitartez. Goi helbururik gabe bada ere, aramaioar-arrasatear idazle horren lan bakarraren inguruan zertzelada pare bat eman nahi nuke, euskal letretako misteriorik bitxienetakoa den antzerki obra horren aurkezpen txikia eginez.

Eta misterio diot, obraren gainean Pedro Ignacio de Barrutiari egozten zaion aitatasuna oraindik frogatzeke dagoela adierazten hasi behar dudalako. XVIII.ren lehen erdialdean idatzitako testuaren amaieran gure gizonaren izena agertzen den arren, zalantzak izan dira –eta behin betiko argiztapena inoiz erdietsiko ote den ere zalantza handi bat da- egiazko egilea Barrutia dugun. Hala ere, alderantzizkoa frogatzen ez den bitartean eta obrarekin estu-estuan agertzen zaigun izena Pedro Ignaciorena delako, Gabon gauerako ikuskizuna idatzi zuena Aramaion jaiotako arrasatearra izan zela eman behar dugu ontzat.

Pedro Ignacio, diodan lez, Aramaion jaio zen 1682ko uztailaren 3an. Aita Pedro Alonso de Barrutia y Salinas zen, arrasatear goi mailako sendi baten semea. Ama, berriz, Katharina Basagoitia Olabide, Aramaioko baserritar sendi txiro baten alaba. Gurasoek hemeretzi urte zituzten Pedro Ignacio jaio zenean. Ez dakigu ezer Pedro Ignacioren haurtzaroaz, ezta urte haiek non eman zituen ere. Gurasoak ez ziren inoiz elkarrekin bizi izan, aita erlijiosoa zelako –Salamancako Sancti Spiritus parrokiako bikario eta apaiz izatera heldu zen- eta ama gurasoen baserri ilunera betiko itzuli zelako. Aita gazte hil zitzaion, hogeita hamasei urterekin eta bere ondasun guztiak semearentzat utzi zituen testamentuan. Ama, aldiz, laurogei urte zituela hil zen, jaio eta bizi izan zen bezain pobrea.

Aitaren testamentutik kanpo Pedro Ignacioren gain dugun lehen albistea 1710ekoa da, bere burua Arrasateko Udalari eskaintzen dionean, udal eskribauaren karguaz jabetzeko. Eta eskaria onetsita, udal idazkaritza betebeharretan aritu zen Barrutia 1753ra arte. Tarte luze horretan esku zuzena hartu zuen Arrasateko bizimoduan, ez bakarrik udal kontuei zegokienez, beste hainbat esparrutan ere bai baizik. Beraz, 28 urteko gazte hezitua zen Barrutia Udaletxera heldu zenean. Non ikasi zuen? Hori ez dago, orain arte bederen, esaterik eta galde ikurrarekin segitu beharko du eskribauaren formazioari dagokion arloak. Benetan garrantzitsua izango litzateke Pedro Ignaciok zer eta non ikasi zuen ezagutzea. Aurkikuntzak argi dezente emango lioke, Actto para la noche buena-ren inguruan orain arte den iluntasunari.

Aipatutako antzerki lan hori, Hego Euskal Herrian euskaraz idatziriko lehena da. Hortik, beraz, gure literaturan dagokion inportantzia. Obra Arrasaten antzezteko idatzi zuen egileak. Horretaz ez dago batere dudarik, argi eta garbi azaltzen baita testuan garaiko arrasatear gizartearen islapena. Izan ere, hortxe datza obraren meriturik gorenena: Barrutiak Jesus haurtxoaren jaiotza eta Arrasateko bizimoduaren pasadizoak uztartu egiten ditu maisuki.

Actto para la noche buena-ren antzezpena bi garai diferentetan eta bi antzerki talderen eskutik ikusi dudala aitortu behar dut. Aurrena 1965 inguruan eta bigarrena, hain zuzen, Pedro Ignacioren jaiotzaren hirugarren mendeurrena zela eta, Euskaltzaindiak Aramaio eta Arrasaten antolatu zituen jardunaldi berezien artean. Bi antzezpen mota guztiz desberdinak suertatu ziren, egiaztapen bakar batekin: Barrutiaren lanak modernitatea dario bere egitura osoan. Idatzia izan zen garaitik bereizten gaituen distantzia eta testuingurua garaituta, badirudi Barrutiak Jesusen jaiotzaren misterioari literaturaren magiaren misterio ukiezina gehitu nahi izan ziola. Denboralitateari indenboralitatea erantsi zion lanaren apaletan zehar. Eta emaitza bikaina da.

Bestalde, Barrutiak kronika egiten du, bere herriko aztura-argazki bat eskaintzen digularik, eta alde horretatik ere –antropologikotik- kontuan eduki beharrekoa da aramaioar-arrasatearraren ekarpena. Goi gizartearen ohiturak eta herri xumearenak ezagutzen dituela garbi geratzen da obran zehar. Eta Actto para la noche buena-ren aurkezpenarekin amaitzeko, diodan, ene ustez Barrutia adarjole iaio izan zela. Hamaika aukera eskaintzen dizkigu irribarrea ezpainetara azal dakigun. Irri-antzerkiaren eredu zuzentzat hartu behar ez bada ere, duda izpirik gabe egileak trebe mugiarazten ditu ezenetako hariak, publikoarengandik arreta ez ezik baita barre eta algara ere lortzeko.

Eguberri jaietako atarian gaudelarik, egoki iruditu zait Pedro Ignacio de Barrutiaren obra honen aipamen txiki bat egitea, euskal literaturzaleengan jakin-min apur bat sortu nahian, benetan ederrak diren lanak ahaztu ez ditzagun. Zer esanik ez, gomita egin nahi nieke euskal ikerlari gazte eta berriei, Barrutiaren arrastoen atzetik abia daitezen, gure literaturak gordetzen dituen ezkutuetakoren bat argitzera animatuz.