Sarritan galdegin diot neure buruari, urteen poderioz ez ote nagoen nire sustraietatik askeago, lurrak berez eskaintzen dituen elikadura-gaietatik aldenduago. Horrela balitz, urtetan defendatu dudan jokaeraren postulaturik zintzoenarekiko etena sortzen ari dela litzateke, eta hori ez da ona. Hain zuzen, beti pentsatu dut edozein kultura-joerak gizartea bere balioetan sustraitzera eraman behar duela, belaunaldi berriak gero eta identifikatuago senti daitezen euren betiko balioekin. Baina, diodan bezala, ez dakit urteetan barrena noalarik, ez ote naizen eszeptikoago bilakatzen ari. Dena den, ahaleginduko naiz gaiaz errealitatetzat hartu izan dudana islatzen.

Historiaren apaletan arakatzea atsegin dudalako, ez zait batere zaila gertatzen Leintz bailarako historiaren eskaileretatik Erdi Aroko garai urrutietara heltzea eta orduko gure ibarreko egitura sozialari arreta apur bat eskaintzea. Leintz bailaran Oñati eta, nolabait, Aramaio ere sartzen baditugu, Arrasate ikusten dugu gainerakoen begirada guztien biltokia, inbidia baliote bezala, nahiz eta –oñatiar eta aramaixoarren erasoei bagagozkie, bederen- antzinako arrasatear haiek oso eroso bizi ez izan. Baina garbi ikusten dugu aitzindariak izan zirela, alde batetik industrian –burniola ospetsuak, bertako meatze aberatsei esker- eta bestetik merkataritzan, gure arbaso haiek Europako merkaturik garrantzitsuenetaraino eraman baitzituzten hemengo produktuak, eta horrek guztiak abantaila ekarri zien arrasatearrei kultura eta hezkuntzaren arloetan ere.

Arrasateko kokapen geografiko estrategikoak -Aramaio/Bizkaia/Gipuzkoa gurutzebidea- aldeko eragina adierazi zuen arrasatear gizartearen bilakaeran. Gatzaga, Eskoriatza eta Aretxabaleta ikusle isil eta bekaiztiak gertatu zirela esango nuke, Oñatiko Jauntxoaren diktadurapeko morrontzapetik askatu ezinik. Oñatiko lurretan, berriz, Jauntxoaren lege zorrotzak azpiratu egin zituen oñatiar herriaren askatasunerako egarri eta nahiak. Egia da Oñatik egundoko maila azaldu duela beti kultura eta hezkuntzaren arloetan, baina ez ditugu errealitatea eta lilura faltsua nahastu behar, oñatiar herri xumeari mendeak kostatu baitzitzaizkion atzapar haietatik libratzea, eta kultura eta hezkuntza eliteko minoria baten jabegoa izan zen. Ez naiz ausartzen, ezta hurrik ere, aramaixoar gizaraxoak hobeto bizi zirela esatera, nahiz eta armen bidez arrasatearrak baino boteretsuagoak agertzen ziren sarritan. Baina hori ere errealitatearen ikuspegi distortsionatua da, Aramaioko biztanleria indar arrotzek esku-lotuta egon baitzen mendetan. Herri xehea, azkenean, zeharo zanpatua, jauntxokeriaren apetaren beldur.

Beraz, Arrasateko gizarteak baserri kutsuzko ikutua aspaldi -eta hain aspaldi!- ahaztu zuelako, askoz bide samurragoak jorratu zituen bere baitan kultura eta hezkuntzaren haziak behar bezala ereiteko. XX mendearen lehen erdialdean jaiotakook badakigu jakin Arrasate-Aretxabaleta-Eskoriatza-Oñati-Aramaio herrien artean sekulako diferentzia nabarmen zitekeela, gizarte-planteamenduei begira. Ilustratuagoak bide ginen arrasatearrok, hara ikastera zihoazenak -jaisten zirenak- borono peto akaberako-tzat genituen bitartean, euren abarkak ikastetxera sartu aurretik atartean uzten zituztela esanez xaxatzen genituela, txantxa inozo bezain mingarriak tarteko.

Baina, ai ene!, denborak eskainitako perspektibatik aztertuta, errealitate zirriborrotsu hari begira jartzen naizen bakoitzean, geure ilusioa zeharo artifiziala izan ote zen galdetzen diot neure buruari. Zer nolako azpialde sendorik aurkez dezaket nik, nire jakintzaren kalitatea garaiagoa zela berma lezakeena? Nork diost niri, kalekume zangozuri izateagatik inguruko herrietakoak baino ilustratuagoak ginela? Zer dela eta, har dezaket neurea nortasun heziagotzat? Nondik nora? Non datza, beraz, nire autoitsukerian defendatzen ari nintzen neure izana eta neure hezkuntzaren arteko lotura? Ikerketarik sinpleenak samur azalaraziko luke bi horien arteko dibergentzia. Niri, eta oro har gure belaunaldiko guztioi eskaini zitzaigun heziketak ez zuen, inondik ere, geure nortasunaren mugarik txikiena ere bereizten, gure sustraiekin bat ez zetozen parametroen baitan hezi baikintuzten. Eta gu horretaz jabetu gabe! Belaunaldi galduko fruituak garela aipatzen dut sarritan, xurgatu genuen hezi-giroari dagokionez.

Hala ere, dena erlatiboa denez gero, ez oso era logikoan baina, bederen, humanismoaren bideetatik abiarazi gintuzten hezkuntza-planteamendu ahalegin haiek gure formazioan herren gaudela igartzeko gaitasuna eskaini ziguten, eta mende erdi beranduago gauza gara geure buruekin kritikoak izateko. Gutxi ez dena! Europar sustrai zaharretan zut, gai izan gara munduko zilborra ez garela antzemateko, eta teoria maximalista bezain inperialista koldarretatik aldentzeko. Benetan pena ematen dit iparramerikar gizarteak, bere autoatsegintasun kronikoan itota, eta 2001eko irailaren 11ko jazoerek berrazaldu ziguten euren prepotentziatik atera ezinean ari direla, jazoera latz hartatik urtebete eman ondoren are galduago, gainera. Baina, otoi!, horrek ez du esan nahi gu kontent egon gaitezkeenik geure joerarekin, sarritan inertzia baten ondorio hutsa dela dirudiena. Eta, zuhurtzia pixka batekin geure inguruari erreparatzen badiogu, autokonplazentziaren pekatuaz ere ohar gaitezke, geure gizartean errotua duguna.

Zalantzaren itzalak lagun, beraz, XXI. mendera sartu gara, gizartea zeharo estandarizatuta dugula, eta gizakiari buruzko galderak gero eta ilunagoak bilakatzen ari zaizkigularik, egunez egun. Hezkuntza eta kulturaren teorizazioan, badirudi gizarte zibilaren betebeharra aldarrikatzen ari garela, eta ni erabat konbentzituta nago horren beharraz. Sarritan ahazten dugu, kasta politikoa gizarte zibilari esker bizi dela. Mitifikatu egiten ditugu gure politikoak, geuk hautatuta direla ahaztuz. Eta, orain, politikoengan genuen lilura nolabait lurruntzen ari delako, gizarte zibilari eskaini nahi diogu protagonismoa. Konforme! Nik ere horrela pentsatzen dut, baina kontuz...

Non hasten da gizarte zibilaren betebeharra eta noraino zaio zilegi bere planteamenduetan barrena aurrera egitea? Orain gai gara, gizarteko zenbait talde edo erakunde biltzeko eta, adibidez, Unibertsitate Nazionalaren Lege Berri bat egin behar dela aldarrikatzeko... arestian egin den legez, Eusko Legebiltzarrak esan dezakeenaren kontra. Edota ONG-entzat protagonismo neurrigabea eskatzeko, legebiltzareko kontrolaren gutxieneko mailei ere muzin eginez.

Ongi deritzot gizarte zibilaren antolamendu egokiari, ... antolamendurik gabe gizarte zibila masa, gregarismo, pilaketa desordenatua, artalde edota animalia-saldo erraldoi bat bihur daiteke eta. Bainaez dugu ahaztu behar masak beti erreakzionatu duela zentzu sentimentaleko hitz arranditsuen efektura, eta lider faltsuak nonahi azaldu zaizkigu azken urteotan, hain zuzen ere gizartearen antolamendu egokia eman ez denean. Pentsamolde monolitikoa kalte ugariren sorburua da. Eta gizarte guztietan izan da, noiz edo noiz, horrela funtzionatzeko jokaera. Euskal gizartean eta, noski, leinztar esparruan ere erregetxo gehiegi –idolo faltsu ugari- jaioarazi dira azken berrogeita hamar urteotan, denon kalterako. Horregatik, edozein ekintzaren urrezko lehen arau gisa, zuhurtzian oinarritu beharra dago, badaezpada ere.

Norbaitek galdetuko balit, adibidez, Olentzero Errege Magoak baino euskaldunagoa ote den, ez nuke jakingo zer erantzun. Nik biak maite ditut, eta batere zalantzarik gabe, nire adinekoengan hiru zaldunek sustrai indartsuagoak dituzte ikazkin arloteak baino. Azken hogeita hamar urteotan, belaunaldi bakar batean, bestalde, ikonografia sakratua ulertu ahal izateko gaitasuna galdu du gure gizarteak. Hau da, gure kultura sustraituta dagoen judutar-kristau postulatuetarako aldentze probokatu bat eman da, horrek "laizismo"-aren adierazpena izan nahi balu bezala. Faltsu. Zergatik ez du, beste adibide bat jartzearren, Arrasatek herriko seme duen Pedro Ignacio Barrutiaren obra antzeztu nahi? Antzezpenaren alde desertuan predikatzen daramatzadan hogeita hamar urte eta gero, pentsatzen dut obraren titulua "Actto para la noche buena" delako. Hau da, gizarte itsua literaturako maisu-obra bat alferrik galtzen ari da -eta berarekin batera geure historia, antropologia, etnografia, hizkuntza...- auskalo zer teoriaren izenean! Ezjakintzaren sutzarrera bidaltzen ari gara gure gizartea.

Denok dakigu zer nolako indarrez jokatu zuen arrasatear gizarteak XX.ean zehar. Gizaldi osoa izan zen erakuspen ederraren ispilu garbia. Bi industria iraultza bizi izan zituen, 1906 eta 1956 urteetan. Hartan Unión Cerrajeraren sorrera gauzatu zenean eta bigarren mugarria kooperatibetako abiapuntuan dago. Bi data adierazgarri horien artean justu mende erdi bat igaro zen, eta jauzi kualitatiboak arras dardaratu zuen arrasatear eta –oro har- leinztar giza-oinarria. Jazoera politikoei dagokienez ere gogoz azaldu zuen uneko bere ideariuma Arrasatek. Horratx, adibidez, 1934ko urriaren errebolta odoltsua eta, zer esanik ez, 1936ko sakrifizio itzela. Mende erdi batean, hezkuntzan ere berezko modeloak eraiki zituen, batez ere gizaldiaren azken urteotan, pluralismoa onartzea kostatu bazitzaion ere. Ez da ahaztu behar, teknizismoaren hegalpean humanitateen hedapena atzeratu egin zela gure artean, eta 1965era arte ez zen egiazko demokratizazioa burutu, oinarrizko hezkuntza sistemaren osotasunari dagokionez. Belaunaldi bakar baten fruitua da, beraz, oraingoz jasotzen ari dena. Ezer gutxi, noski, herri baten historian. Eta hori igartzen ari da gure gizartean.

Zalantzarik gabe, arrasatear giza-modeloak molde guztiak apurtu ditu, orain arte bederen beste inon aplikatu ahal izan ez direnak. Indartsu ekin zion leinztar gizarteak, batez ere arrasatearrak. XX mendeari eta are gogotsuago XXI-ri. Non dugu horren gisako eredurik, denetariko tentsioak eragin dituen bizitza-estilo baten bilakaeran moteldu ez baizik indartu atera den herririk? Nekez aurkituko genuke.

Gaur egun ezin daiteke gure bailaran giza modelo-sailkapen garbirik egin, orain dela ehun bat urtera arte egin zitekeen antzera. Gatzaga, Aramaio,... garai hartan zeharo baserri-kutsuzkoak baziren ere, gaur egun estandarizazio industrial eta kulturalak harrapatu ditu. Ibarreko estiloan bizi dira, arrasatearrok bizi ditzaketen indar-gezi edo parametro berdintsuekin, diferentziarik gabe. Eta helburua, gainera, estandarizazio horretan gero eta ezkutuago iraunaraztea dela esango nuke, desberdintasunak kalte besterik ekarriko ez balu bezala. Globalizazioak –bere kontzeptu guztiekin: ekonomia berria, ordena berria, giza-balioen galera, Internet, telekomunikazio eta informaziorako teknologiak...- uniformismoaren sukarra piztu du gu guztiongan, eta badirudi mugitu egiten dena ez dela fotografian ateratzen. Horrexegatik beldur diogu mugimendu desberdintzaileari. Eta artaldearen sintomak hasi dira azalarazten.

Bigarren industria iraultzaren ondorioz ibarrean sorturiko bizitza-estilo propioaren barruan –eta sortu dela ez dut zalantzan jartzen- hiritarrak bere mundutxoa eraiki du, gizarte-modelo berezia nabarmenduz. Nik ez nuke esango, erlijio berri bat balitz bezala aplikatzen direnik gizarte-modelo horretatik sorturiko planteamenduak. Baina, hortxe nonbait... Eta beldurgarria gerta daiteke, epe ertainean, hainbat ikuspegitatik aztertuta. Erlijioa ekintzen zergatiaz eta gizakiaren jarreraz interesatzen bide da, gauzei zentzua bilatzen die, hain zuzen. Zientzia, ordea, ekintzak azaltzen saiatzen da, norbaitek zioen bezala "zientzia azken aurreko erantzuna" baita. Baina, hainbat ibartarren jarreraren kontsolidazioak sarritan honela pentsarazten dit: aurretik ezer izan ez balitz bezala, ontzat ematen dira bat bateko burutazio interesatuak... eta hori erlijioaren suzedaneo berri bezala saltzen zaigu. Gure mundutxoa ez zen aurreko mendearen erdialdean jaio: askoz zaharrago eta aberatsagoa da. Gure gizartea pluralagoa da, guk pentsa dezakegun baino gehiago. Eta beldur naiz gizarteko hainbat zirkulutan ez direla horretaz jabetu. Ala bai? Eta, horrexegatik, hain justu, nahi al gaituzte denak zaku berdintsuan ezarri? Hezkuntzaren monopolioaren atzetik ari al dira? Hein handi batean, duela mende erdiko ibarreko hezkuntza-eskaintzaren pluraltasuna (ikastetxe laiko eta erlijiosoak) eta duela hogeita hamazazpi urte inguruan erdietsi oreka (merkatu librearen eta kooperatibismoaren hegalpekoak) hautsi egin dira, zoritxarrez.

Garbi dago garaileek idazten dutela beti historia. Bada, hain zuzen, horren kontra jo behar dugu, historiaren benetako muinaren bila. Badakit hori oso konplikatua dela, sistemaren gurpilak itoaraz baitezake ausarta. Baina, ene iritziz, helburuak merezi du, eta –gainera- utopiak dira munduaren ardatza.

Zientzia –ez humanista ezta zientzia hutsa ere- ez da inoiz objektiboa, gizakiak inposaturiko joko-arauen arabera egiten baita. Beraz, ez zientziak –eta azken finean ezta kulturak berak ere- ezin diete gizakiaren funtsezko galderei erantzun aproposik eman. Baina, otoi, unibertsoa bera ere –nahiz eta kaosaren gaineko teoriaren barruan- ez da dena desordena eta arbitrarietatea. Horregatik, alde batetik, Jainkoaren hitzaren jagole diren teologo eta erlijiozko gizon-emakumeei zentzu eta tentuz ibil daitezela eskatzea dagokigu, zientzia eta kultura gizakiaren azpiestratoan badirela gogora dezaten. Eta, bestetik, pluraltasunaren hedapena gauzatuko bada, denetariko giza-arkitektoak behar ditugula gogoratu behar da. Gizon-emakume aske, ausart eta adimentsuen premian gaude, euren lanaren bitartez giza kolektiboa aberatsagoa bilakarazteko.

Kaosaren teoria aipatu dut apur bat gorago eta ez dakit adibiderik zintzoena ote den. Bost axola, nolanahi ere. Baina, zalantzarik gabe, kaosaren barruko oreka da helburu eduki behako genukeena, ez baikara Leintz bailaran ezta gure kaleko komunitate txikian ere, bi pertsona inoiz berdinak izan ohi, eta ez gara sekula santan izango. Horrexegatik, besteekiko begirunezko jarrera aktibotik sorkuntza jarraikian aritu beharra dagokigu, gizartearen biziraupenean hutsunerik sor ez dadin. Kulturaren uniformizazio behartuak antzutasuna besterik ez du sorrarazten. Bipolarizazioaren arriskuak inguratzen du gure gizartea: nirekin ez bazaude nire kontra zaude. Eta hori ez da horrela, gizakia ez baita sentimenduetan zatigarririk.

Industria eta merkataritzaren arrakastaren barruko -barka nazazue- mozkorraldi euforikoan nekez itxura dezakegu gure etorkizun kulturalaren nondik norakoa. Eta izaki bizidunen harremanei mugak jartzen dizkien bakarra gizakia dela gogoan edukita ere –horra hor, mapetako marrak, adibidez- geure etorkizun kulturalak sustraietan bilatu beharko lukeelakoan nago, batere lotsarik gabe. Batzuetan ematen du lotsaz hartzen dugula gure barneko izaerari erreparatzeak. Tokikotasunetik unibertsaltasunera igarotzerik ez balego bezala. Dena den, unibertsaltasunaren izenean soilik aritzeak fruitu lehorrak sortuko lituzkeen antzera, ez dago geure buruak garatzerik geure mugen artean ixtearekin. Eta hori ikusten ez duenak... ez du ikusi nahi.

Ez dakit, lerro hauek izkiriatzen jarri naizenean nuen xedea bete ote dudan ala ez. Ikus daitekeenez, zalantzan ekin diot lantegiari eta zalantza handiagoan amaitu dut. Zeharo normala, izan ere gizon-emakumeon patua zalantza jarraian bizirautea da, ziurtasun faltsu eta engainagarri guztien gainetik.