Buenos Aireseko Belgrano auzoko lekurik ederrenetan gaude. Egunsentian birigarroek kanta egiten dute. Garaia denean, kaleari laranja-lora usaia dario. Andres Azcaratek zuzendutako beneditarren monastegia izandakoa, gaur San Benito Abad parrokia da eta hango kanpaien soinuak airea betetzen du.

Hemen dago Andres de Irujo eta bere emaztearen etxea. María Elena Etcheverryk hartzen gaitu eta familiarteko Andres ezagutarazten digu, elkarrizketa goxoenean, argentinar bizitzan buru belarri zebilena. Ekin-en lana ahaleginez jarraitzen duela azaltzen digu eta baita ere nola bizitzen dituen euskal arazoak.

- Nola ezagutu zenuen Andrés?
Eusko Ikaskuntzen Institutu Amerikarreko kidea zenean ezagutu nuen. Nire aita ere hango bazkidea zen, eta ni 1975ean sartu nintzen.

Institutuko bileretara joaten hasi nintzen, eta euskara non ikasi nezakeen jakin nuen bezain laster, klaseetara joaten hasi nintzen. Eta Andrés ere klase horietara joaten zen. Gainera, bibliografia bilatzen, eta abar laguntzen zidan.

Nire aitaren rh negatiboari buruz ikerketak eginak neuzkan, euskaldunen artean oso zabaldua dagoen rh mota, eta Don Andrések -horrela deitzen nion nik orduan-, horri buruzko hitzaldiak ematera bultzatu ninduen... Andrések asko animatzen zuen jendea horrelako gauzak egiteko.

- Garai hartan hartzen al zenuen parte Elkartearen ekintzetan?
Ni txikitandik erakarri ninduen euskalduntasunak. Euskara asko interesatzen zitzaidan. Baina ez nekien Euskal Etxeak nolakoak ziren, inoiz ez nintzen horrelako batean egon. Medikuntza ikasten ematen nuen egun osoa, aitari laguntzen, eta berarekin elkarte zientifikoen bileretara joaten nintzen. Oso noizean behin bakarrik joaten nintzen euskal gaiei buruzko hitzaldietara.

María Elena Etcheverryren Belgranoko etxean

- Eta zer gertatzen zen horrelakoetan?
Horrelakoek aukera ematen zidaten aitarekin euskal gaiei buruz hitz egiteko. Etxean bibliografia aztertzen egoten ginen -gure liburu gehienak Ekin argitaletxekoak ziren-, Irujok Eusko Ikaskuntzen Institutu Amerikarraren buletina etxera bidaltzen zigun...

Modu berezian gogoratzen dudana da Takakortaxarenak Martín Fierro olerki gautxeskoaren euskarazko bertsioa aurkeztu zuenekoa, 1972an. Institutuak antolatu zuen ekitaldi hori, Kultura Idazkaritzaren babesarekin, eta Andrés María de Irujo doktoreak parte hartu zuen...

Hil zen hilabetean nire aitak sari bat jaso zuen, eta Andrés agurtzera joan zitzaion. Eta berriz ere nire aitaren lagun batekin egin nuen topo, oso gizon zahar batekin...

- Eta nolatan bukatu zenuten elkarrekin ezkontzen?
Berarekin askotan biltzen hasi nintzelako... Ezagutu orduko miresgarria iruditu zitzaidan. Gainera, kasu askotan balio berberak geneuzkan.

Bi urte neramatzanean berarekin ibiltzen, amak esan zidan: "Azkenean Irujo'tar batekin ezkonduko zara...". Harri eta zur utzi ninduen. "Ama! Baina nola esan dezakezu horrelakorik? Nire aita izan liteke!...". Baina Andrések belaunaldien arteko muga guztiak gainditzen zituen -gaztetan pertikarekin egiten zuen bezala-, eta oso ondo ulertzen zuen jende gaztea...

1979an ezkondu ginen, elkar ezagutu genuenetik bost urtera, guztiz maiteminduta geundela ikusi genuenean. Berak 70 urte zeuzkan, eta nik 40. Ezkonduta egon ginen hamalau urteak oso zoriontsuak izan ziren, benetan. Elkarbizitza aparta izan zen. Arazo handiak geneuzkan familian, ekonomikoak, eta abar. Ni langabezian gelditu nintzen. Une gogorrak bizi genituen, baina elkarrekin, elkarri lagunduz, gainditu egin genituen, eta zailtasunak zailtasun, oso zoriontsuak izan ginen. Asmatu genuen gure bizitzak elkartzea erabaki genuenean.

Gainera, bera ni baino askoz ere "gazteagoa" zen. Zenbat proiektu zeuzkan...! Hil zen egunera arte izan zituen, 1993ko irailaren 29ra arte.

Andrés de Irujo eta María Elena Etcheverry Bizkaiko kostaldean, Gaztelugatxeko San Juan ermitaren inguruetan

- Nolakoa zen bere izaera?
Oso irmoa. Oso kontsekuentea zen bere ideal eta jarrerekin, horretarako gizartearen kontra joan behar bazuen ere.

Besteak beste horregatik ezkondu nintzen berarekin. Sekula ez nuen pentsatu ere egin norbait bere bizitza ideal batzuen alde horrela entregatzeko gai izan zitekeenik.

Bere ideal horietako batzuk aberria eta kristautasuna ziren; oso barneratuta zeuzkan bere bizitzan. Ikaragarrizko borondate eta indarra zeukan bere bizitza bere interesekoak ziren gauzetara moldatzeko. Garrantzi handia ematen zion bizitzan interes batzuk izateari. Oso garbi zeuzkan bere idealak, harrigarria zen. Horien alde borrokatzeko bizi zen.

Ni oso pozik nengoen bere bizitza nirekin elkarbanatzen zuelako, zoriontasuna emateagatik. Oso maitagarria zen, eta asko errespetatzen zuen beste pertsonen izaera. Gutxitan ikusiko zenuen goibelduta.

Ez da erraza berrogei urterekin ezkontzea, eta hirurogeita hamarrekin ziurrenik ere ez... Ordurako bakoitzak oso sartuta izaten ditu bere ohiturak, eta beste batekin bizitzen jartzea ez da erraza izaten... Berarekin ezkondu nintzenean ez nekien hainbeste bertuteko gizona zenik.

Gauza askogatik maite eta miresten nuen, baina benetan nolakoa zen ikustean, hamalau urtetan egunero elkarrekin egon ondoren, oso zoriontsu nintzen, eta are gehiago berak ni aukeratu izanagatik.

- Zer aldatu zen zure bizitzan Andrés Irujori esker?
Nire ezkontzari esker, orain askoz ere ikuspegi zabalagoa daukat bizitzari buruz.

Behin esan zidan inoiz ez ninduela utziko. Eta, penaz beteta, erantzun nion: "Baina, Ander...! Nola esan dezakezu hori? Bizitzaren legea betetzen bada, ziur aski utzi egingo nauzu". Baina arrazoia zeukan: inoiz ez ninduen utzi. Ikaragarria da hori esan ahal izatea, horrelako maitasun batek pertsona bat hainbeste bete ahal izatea... bizitzari hainbeste gauza ematen dizkiona... maitasun hori oraindik ere bizirik egotea, bizitzen jarraitzeko eta aurrera egiteko gogoa piztea. Andresen eraginagatik ari naiz nire gaitasuna idealen alde borrokatzeko optimizatzen... Benetan, esperientzia horrek ikaragarrizko indarra eman dit.

Andrésen iloba batek San Migel egunean betetzen ditu urteak, eta egun horretan bertan Andrésen heriotzaren berri emateko deitu behar izan nion bere familiari. Marilók, orduan, alargun bati memento horretan esan dakiokeen gauzarik kontsolagarri eta politena esan zidan: "Pertsonak, adin jakin batera iristen direnean, gain behera etortzen hasten dira. Baina osaba Andrésen bizitzan sartu zinenean, atzeratu egin zen bere gain behera hori". Eta ni konturatzen nintzen bera indarberritu egin zela, ilusio eta proiektu berriak zeuzkala. Heriotzak harrapatu zuenean beta-beterik zeuzkan bere ahalmen guztiak.

Gezurra dirudi maitasunak nolako indarra ematen duen. Ni gaur egun bion artean prestatu genituen proiektuak hainbesteko gogoarekin lantzen ari banaiz, berari esker da, nire bizitzan egon zelako... Andrések eta Jaungoikoak ematen didate niri indarra. Eta inguruan ditudanei ere laguntza eskatzen diet...

- Erraz moldatzen al zen Andrés jende berriarekin?
Jende guztiarekin hitz egiten zuen, ez zuen inor baztertzen. Elkarrizketa guztietan hartzen zuen parte, jendea bere ideiak azaltzeko prest baldin bazegoen. Denekin hitz egiten zuen: bi urteko haurrekin -ez dut ulertzen zer zeukan beraiekin hain ondo komunikatzeko-, gazteekin, helduekin, bera baino zaharragoekin... Kualitate horrek ere asko txunditzen ninduen.

- Nortzuk ziren bere lagunak?
Iñaki de Azpiazu anaia bat bezalakoa zen beretzat. Dena den, batzuetan haserretu ere egiten ziren. Iñakik Mario Anzorena apaizarekin batera eman zuen gure ezkontzaren meza. José Erro monsinorea ere oso laguna zuen, eta Andrés Peña ere bai, eta gainera gure ezkontzako lekukoa izan zen. Fortunato Aguirre... ze atsekabea hartu zuen bera hil zenean!.. Jesus Maria de Leizaola eta Miguel José Garmendia, oso une berezietan... Sebastián de Amorrortu eta Pedro, bere semea, gero Francisco; José María Garciarena, Elpidio Lasarte, Enrique de Gandia, Lakakortaxarena, hainbeste proiektutan lagun izan zituena... Vicente Lizarralde, Carlos Benitez, hain jatorrak... eta, jakina, bere anaia Manuel. Ikaragarri miresten zuen, eta erreferente moduko bat zen beretzat txikitan aita hil zitzaienetik... Pello Mari, bere gainerako anaia eta ilobak... eta abar, eta abar... Hainbeste jende... Ez nuke inor aipatu beharko, jende gehiegi utziko nukeelako kanpoan...

- Nola bizi zen erbestean? Triste akaso?
Ez. Alde batetik, edozein mementotan itzuliko zela pentsatzen zuelako. Erbestean bizi ziren euskaldunek pentsatzen zuten gerra amaitutakoan itzuli egingo zirela. Gero, ordea, aldatu egin zen nazioen zentzua, jokabidea... Hasieran zoriondu eta eskertu egiten zituztenak, gero baztertu egiten zituzten... Berrogeita hamarreko hamarkadan ikaragarrizko deseinganua izan zuten...

Beste alde batetik, Euskal Herriaren alde borrokatzen jarraitzen zuenez, ez zeukan melankoliarik. 1978an, Franco hil zenean, itzultzeko zorian egon zen... Eta itzuli egingo zen ni agertu izan ez banintz... Anderrek beti izan zuen noizbait itzultzeko itxaropena.

Andrés de Irujo Bizkaiko kostaldean. Zera dio María Elena Etcheverryk: "Bere oinetara Gaztelugatxeko San Juan ermita dago. Gerra garaian hildako gudarien oroimenezko monumentu bat dagoen behatoki batean geunden, eta Andrés erabat hunkituta zegoen burura zetozkion oroitzapenekin "

- Zein egitasmo zeuzkan?
Ezkondu ginenean, esan zidan: "seme-alabarik izan ez dudanez, nire asmoa liburuak hartu eta itzultzea zen, eta Lizarrako Fray Diegoren etxea kulturarentzat berreskuratzea".

Bere familiarena zen etxe hori, eta kulturari eskaintzea erabaki zuten, baina ez dauka mugimendu handiegirik, ez da berak nahi zuen bezalako kulturetxe bat... Hala ere, egiten dira zenbait gauza. Orain dela gutxi, adibidez, hantxe egi zuten euskaldun guztioi itxaropen handia piztu zigun bilera... bakea ekarri izan balu!... baina, dirudienez, ez zuten mementoa aprobetxatu nahi izan, edo ez zuten aprobetxatzen jakin...

- Aipatzen al zuen inoiz erbestean bizitzeak ematen duen nahigabea?
Erbestean bizitzea oso gogorra zen, baina inoiz ez zuen esaten horrek nahigabea sortzen zionik. Hala ere, urrutian zeuzkan adiskide guztiak hiltzen ari zitzaizkiola ikusten zuen, eta bere anai-arrebak ere bai, bera izan baitzen hil zen azkena.

Baina Euskal Herrian balego bezala bizi zen; hainbeste maite zituen euskal gaiak eta Euskal Herria! Egunero irakurtzen zituen hango aldizkariak, bazekien han zer gertatzen ari zen, problematikari buruzko egunkari zatiak bidaltzen zizkioten, familiak eta ezagunek asko idazten zioten... eta, hori, garai hartan kontu handiz ibili behar zenik, zeren askotan korrespondentzia arakatu egiten ziotenaren susmoa izaten zuen.

.

- Francoren erregimenaren jazarpenak izan al zuen hemen jarraipenik?
Beno, ba pentsa. Orain zabalik daude Salamancako artxiboak, eta, esan didatenez, han Andrésen ekintzei buruzko materiala dago, eta euskal mugimendua gertutik jarraitzen zutela aipatzen da. Kanpo Harremanetarako artxiboetan ere argi ikusiko da hori, enbaxadak askotan egiten zituelako interbentzioak.

Nola ukatu interbentzioa egon zeni, esate baterako Ansaldok 1951n "Para qué..." argitaratu zuenean Argentinako poliziak Ekin argitaletxeari eraso egin zion eta! Edizioa konfiskatu nahi zuten, baina ordurako liburua banatuta zegoen. Inoiz egin den banaketarik masibo eta azkarrena izango zen.

Garai hartan Perón eta Franco oso lagunak ziren, eta armadaren formazioa oso berezia zen. Armada argentinarreko ideologo eta irakasle gehienek asko miresten zuten Mussolini eta Francoren ideologia faxista... Eta ez dugu ahaztu behar Perónek zein jarrera hartu zuen Hitlerren Alemaniaren aurrean.

Beste alde batetik, Espainian, Francoren erregimenaren aldekoek, pentsatzeko askatasuna bultzatzeko zeukan modu berezi hori miresten zutenek, txikitu egiten zituzten argitaletxearen liburuak.

Andrés de Irujo Ekinen lanean, Laurak Bateko bigarren solairuan zegoenean.

- Erresistentzia lanetan ibiltzen zineten...
Berak esaten zuen bere lubakia liburuak zirela. Liburuen bidez egiten zuen gerra, liburuen bidez egiten zuen lan bere aberriaren alde, euskal kultura eta hizkuntza, bere herriaren nortasuna zabalduz.

Berak egunero egiten zuen lan horren alde, bere bizitzako minutu guztietan, hona iritsi zenetik hil zen arte. Egunero-egunero. Eta ez edonola gainera, baizik eta kementsu, adorez.. ekintza ta ereintza...

Horregatik, ez zen triste edo malenkoniatsu egoten. Ez zeukan horretarako denborarik. Batzuetan bakarrik, oso noizbehinka, esaten zuen: "Nafarroak gure beharra dauka...!". Nafarroa... Pentsa nola bizitu zuen berak Nafarroaren eta Estatutuaren problematika...

- Pena hartuko al zuen Nafarroak egun bizi duen egoera ikusita?
Ez Nafarroak, eta ezta nafar guztiek ere, baina bai nafar askok eta beren gobernuak.

Tristura hori askok daramagu. Duela gutxi han izan nintzenean pena handia hartu nuen. Lizarrako liburutegia ikusten izan nintzen; informatizatuta eta guzti dago, oso modernoa. Eta, nire ilusio guztiarekin, Andrésen pareko Lizarrako seme baten argitalpenak ikusteko asmoz, bere liburu baten bila hasi nintzen: "Los Vascos y la República Española", besteak beste alkateak gerra garaian nola parte hartu zuen aipatzen duena. Eta Ekin euskal argitaletxearen beste zenbait argitalpen, eta Eusko Ikaskuntzen Institutu Amerikarraren Buletina, berrogei urtetik gora dituena...

Liburu horiek guztiak Nafarroako eta Euskal Herriko liburutegi eta udaletara sistematikoki bidali ziren, baina han ez ziren agertu ere egiten.

Eta ikusi nuen Lizarrako irakurle batek ere ezin zituela Arturo Campionen liburuak eskuratu, "Genio de Navarra", "Navarra en su Vida Histórica", "Blancos y Negros"... Bazen Campionen obraren sintesi bat, baina leku berezi batean zegoen... ez zait terminoa oso ongi gogoratzen... "erretserban gordea" edo horrelako zerbait...

Harrituta nengoen. Orduan, beste egile batzuk bilatzen hasi nintzen, eta horien liburuak bai zeudela eskuragarri...

"Desegokia" al da pentsaraztera bultzatzen gaituzten ideiak irakurtzea? Txarra al da norberak bere herriaren historia ezagutzea, eta norberaren nortasuna historia horrekin lotuta dagoela sentitzea? Zergatik ez zaio uzten jendeari ideia guztiak ezagutzen eta horiei buruzko erabakiak beren kabuz hartzen?

- Nola erreakzionatu zenuen horren aurrean?
Durangoko liburu eta diskoaren azokarako liburu batzuk neramatzan, baina liburutegian uztea erabaki nuen, hor egiten dutena "okultismoa" delako, eta oso garrantzitsua iruditu zitzaidan liburutegi eder horretan liburu horiek Lizarrako jendearen esku uztea.

Kazetari batek liburu horiek entregatu nituela jakin zuenean, nota bat idatzi zuen izenburuak jasoz.

Lizarrako jende guztiak jakin dezala nahi izanez gero eskura dauzkala Arturo Campionen "Genio de Navarra" edo "Navarra en su vida histórica", besteak beste... Zer dela-eta ezingo lituzkete irakurri Lizarra eder horretako biztanleek?

Eta euskararekin gertatzen ari dena... Iaz (2001) egin nuen bidaiaren bukaeran Nafarroan gelditu nintzen, nire arbasoak nafarrak direlako, eta egun batzuk han igaro nahi nituen. Hasiera batean euskal kultur ekitaldi batengatik egin nuen bidaia hori, Durangoko Liburu Azokara joateko gonbidatu nindutelako.

Baina oso gauza tristea gertatu zitzaidan egunero gosaltzera joaten nintzen lekuan.

- Zer gertatu zen ba?
San Frantzisko Xabierren eguna zen, eta galdetu nuen ea zer zegoen egun horretarako aurreikusita, Argentinan, abenduaren 3an, euskararen eguna ospatzen dugulako.

Eta herritar batek esan zidan: "Euskararen eguna? Zer da hori? Frantzisko ez da santu euskaldun bat!"; eta herritar horrek berak, besteetan oso jatorra zena, aldamenekoari haserre bizian esan zitzaion: "euskaldunek gure santua kendu nahi digute!...". Eta nik, orduan, esan nion: "Barkaidazu, andrea, baina ez dut ulertzen... Munduko leku askotan San Frantzisko Xabierren egunean euskararen eguna ospatzen da, euskaraz hitz egiten hil zelako... Zergatik diozu ez zela santu euskalduna, euskalduna baldin bazen?". Eta berak berearekin jarraitzen zuen: "Ez da euskaldunen santu bat!". "Haiek" eta "gu", bereizketa hori... Eta jarraitu zuen: "Guk hemen daukagu Xabierren gaztelua!...". "Bai, bai, Jatsu y Azpilicueta familiarena -erantzun nion-. Maria de Jatsu y Azpilicueta atxilotuta egon zen Gaztelaren inbasioaren garaian, eta Frantzisko Xabier, "zuen" santua, gure santua, erbestean egon zen hain zuzen ere Gaztela Nafarroan sartu zelako. Hainbestekoa al da zuen burugogortasuna, ezin al diezue utzi munduan zehar zabalduta dauden euskaldunei beren eta euskararen patroi egiten?". Eta erantzun zidan: "Hori zuri predikatu dizutena izango da!". "Predikatu? Horri sermoien antza hartzen diot... Barkaidazu, baina hori historikoa da, hori hala gertatua da...!."

Euskararen eta euskalduntasunaren aurkako amorru eta etsaitasun hori Nafarroako okindegi batean ikusi nuen nik, eta han izan nintzen gainerako egunetan pertsona horrekin tratua lehenagoko egokitasunera itzultzen saiatu nintzen...

- Okindegiko emakumeak ba al zekien nor zinen?
Gerora jakingo zuen, egunkarietan azaldu nintzen-eta.

Nik esan nion argentinarra nintzela, arbaso euskaldunak nituela, Nafarroakoak. Eta baita ere esan nion pena handia ematen zidala horrela pentsatzea, oso gauza aberatsa galtzen ari zirelako.

Konturatzen al zara zenbat lan dagoen egiteko jendeak historia ezagutzeko? Ikaragarria da Euskal Herrian gertatzen ari dena. Noraino iritsi diren kultura eta euskara politizatzearen eta indarkeriarekin lotzearen ondorioak, herritar euskaldunen nortasunerako hain funtsezkoak izanik...

Ez zaie interesatzen jendeak kultur nortasuna garbi izatea, horrek arazoak ekarriko balitu bezala...

Baina zenbatez aberatsagoa den jendea den bezala agertuz, norberak dauzkan aldaera guztiekin talde edo komunitate bateko kidea dela jakinik! Zenbatez hobeto adierazten den pertsona bat den bezala onartzen denean, eta ez interesen eta materialismoaren eraginez "homogeneizatu" egin nahi dugunean...! Zenbatez ekarpen handiagoa egiten dion bere nortasunak gizarteari...!

Globalizazioa oso interesgarria da eta oso alderdi onak dauzka, baina horrekin jendea homogeneizatu nahi bada, "burmuinak garbitu" nahi badira... jende guztiak modu berean pentsatzea nahi badute, hizkuntza bakar batean hitz egitea... Pentsa zenbatez aberasgarriagoa izango litzatekeen gure ingurua hobeto ezagutzeko aukera izango bagenu, gure esperientziengatik edo hezkuntzaren bidez, eta besteak hobeto ulertzeko gai izango bagina...

- Ez da gauza erraza aniztasuna dagoen lekuan batasuna sortzea...
Jendeak ez daki Xabier erbestean egon zenik, eta Loiolako Inazio, Gaztelaren aginduetara gortesaua izanik, etsaituta zegoela berarekin. Bakoitza bando desberdin batean egon zen, baina, azkenean, biek helburu berbera zuten, Jainkoaren loria, eta elkartu egin ziren. Bata erbestean zegoen, eta bestea erbestean zegoen familia nafar aberats batekoa zen. Euskaldunak ziren biak. Baina helburu handiago bati begira jarri ziren Frantzisko Xabier eta Loiolako Inazio, eta elkartu egin ziren. Zer zeukaten bi horiek guk ez daukagunik? Zergatik ezin dugu horrelakorik egin?

- Bi gizon horiek, barru-barruan, bat egitera bultzatzen zituen zerbait zeramatela dirudi...
Nik uste dut hausnarketa egiteko denbora eta lekua falta zaigula. Taldean gauzak sortzeko gaitasuna galdu dugu. Pentsatzen dugu guztiok garela kreatiboak, eta gainera besteen begiradatik kanpo gorde nahi izaten ditugu egindako gauzak. Konturatu gabe, besteekin batera gauzak elkarlanean egiteko gaitasuna galtzen ari gara. Ez gara konturatzen gure kabuz aritzeak muga batzuk dauzkala... Zenbat aurreratuko genukeen denok batera jardungo bagenu...!

Zenbateko poza hartu genuen arbaso euskaldunak ditugun argentinarrok Lizarrako Akordioa sinatu zenean...! Lizarrako Fray Diegoren etxe maitean sinaturikoa... Alderdi politiko guztietako ordezkariak han zeudela entzun genuenean hartu genuen poza... Hortik bakea bultzatzeko gauza garrantzitsuak aterako zirela pentsatzen genuen... Eta, hurrengo egunean zer entzungo, eta hori tranpa bat zela, iruzurra... A zer nolako atsekabea hartu genuen elkarrizketa bat izateko gai ez zirela ikusi genuenean, ez zirela bakean bizitzeko irtenbiderik aurkitzeko gauza...

Ikusi genuen ez zituztela besteen ideiak, eskubideak eta iritziak errespetatzen. Eta beste batzuek ez dutela bizitzarako eskubide sakratua errespetatzen... Nork eman digu guri besteak epaitzeko ahalmena?

- Arazoa ez zen epaiketetan egongo, baizik eta horiekin lotuta zeuden indarkerian, ezta?
Indarkeria ezin da inondik inora onartu, datorren lekutik datorrela... Ez naiz sartuko jarrera baten eta bestearen atzean dauden arrazoietan... Baina ezin dut ulertu zergatik pentsatzen duen jendeak ezinezkoa dela elkarrizketak mantentzea. Gerrak ere ezin ditut ulertu. Argi dago ETAn sartzen ari diren gazteek gudariak balira bezala ikusten dutela problematika hau...

Honek guztiak Durkheim ekartzen dit gogora, jendeak bere buruaz beste egiten duenean gizarteak daukan erantzukizunari buruz esaten zuena.

Nire ustez, gizarteak galdetu behar dio bere buruari ea zergatik existitzen den ETA.

Espainia guztiko gizarteak galdetu beharko luke hori, zeren ETAri buruz hitz egiten dutenean euskal fenomenoari buruz hitz egiten dute, baina mundu guztirako onuragarria den zerbait egin duten euskaldunei buruz hitz egitean espainiarrak balira bezala hitz egiten dute... ETAren fenomenoa ez al da ba beraiena ere? Gizarte guztiak galdetu beharko luke zer den problematika hori sortzen duena: ideiak errespetatzea? Elkarrizketa? Zergatik iritsi gara egoera tamalgarri honetara? Zer egin behar dugu konponbidea lortzeko? Elkarrizketak mantendu ala indarkeria erabili?

- Zer pentsatzen zuen Andrések, berak gerra ezagutu zuenez, ETAko gazteen erradikalizazioa?
Andrések ez zuen indarkeria onartzen, baina baztertuen alde zerbait egin zitekeela pentsatzen zuen... Eskaera asko erantzunik gabe utzi ziren, eta gazteen energia nolabait bideratu beharra zegoen... Berak pentsatzen zuen gazteengana hurbiltzeko aukera bat galdu zela, eta hori egin izan balitz horietako asko ez zirela erradikalizatuko.

Behin batean, horren inguruan eztabaidatzen ari ginela, esan nion: "Zuk ez zenuen bonbarik ipini. Ez zenuen metodologia hori erabiliko". "Ez, inola ere ez. Ideien alde borrokatzeko modu asko daude", erantzun zidan.

- Jarraitzen al zuen Argentinako politika?

Bai, asko interesatzen zitzaion. Bera abokatua zen eta gai askok interes handia pizten zioten. Abokatutzan jardun izan balu, ekonomia aldera joko zuen, oso ondo ulertzen zuelako. Oso gertutik jarraitzen zituen monetaren jaulkipena eta horrelako gauzak.

Batzuetan haserre bizian jartzen zen egoera politikoarekin, eta etxean bertan, familiartean, eztabaida biziak izaten zituzten. Garrantzi handia ematen zien gure herrialdeak bizi dituen arazoei.

- Nola bizitu zenituen Argentinako indarkeria politikoaren egoera, eta Prozesuaren urteak?
1976an ni oraindik ezkongabea nintzen -1979an ezkondu ginen-. Argentinar asko erabat sartuta geunden gure lanetan eta ez ginen konturatu ere egiten gure herrialdean zer gertatzen ari zen.

Unibertsitatean oso egoera gogorrak ikusi genituen: armatuta zihoan jendea geletan sartzen, ospitaleko lorategietan... eta, noski, ezin genuen horrelako indarkeriarik jasan...

Euskaldunei buruz hitz egiten ari naizela inork esaten badit... "Ah, euskaldunak, ETAkoak"... nik erantzuten diet: "Baina, zu argentinarra izanik, identifikatua sentitzen al zinen Montoneroekin eta ERPrekin? Ni behintzat ez. Eta zu hori esaten ari zara. Talde horrek ez zuen Argentina ordezkatzen; ordezkatzen zuena talde bat besterik ez zen".

Baina berak ezagutzen ez nituen gauza asko erakutsi zizkidan... Euskal elkarteko lagun minen desagerpena oso gertutik jarraitu zuen. Laurak Bat-en bertan, familia batek semea galdu zuen. Desagertu egin zen. Zenbateko pena hartu zuen kasu horrekin... Oso gogorra izan da Estatuak berak indarkeria eta ez-legezkotasuna aitortu izana!

Andrések gerra garaian bizitutako indarkeria egoera asko gogoratzen zituen, zenbat ahalegin egin zituzten horrelakoak ekiditeko, askotan beren bizitza arriskuan jarriz. Manuel de Irujok pertsonen bizitza eta duintasun eskubideen alde egindako lan guztia erakutsi zidan.

Andrés de Irujo eta Enekoitz Irujo bere iloba, Pello Irujo eta Arantza Amezagaren semea, Eusebio Irujo eta Pilar Elizalde de Irujoren biloba, Euskal Herrira egindako bidaia batean

- Zein eskaera jasotzen dituzu gaur egun Andrésekin lotuta?
Ez dizut esango zer eskatzen didaten, baizik eta nik zer eskatzen dudan.

Argitaletxearen bizitza zer den eta nolakoa den hobeto jakin beharko nuke, zeren bion artean erabaki genuen fondo editoriala ez lagatzea diru baten truke, diru hori une haietan oso ongi etorriko zitzaigun arren.

Bion artean erabaki genuen argitaletxeak Argentinan jarraitu behar zuela, euskal gaiei buruzko zerbait argitaratu nahi zuenak argitaratzeko aukera izan zezan, baina memento honetan ni ez naiz helburu hori betetzen ari. Medikuntzatik lortzen dudanari esker mantentzen dut, eta ahal dudana kultura zabaltzeko ekintzak egiten inbertitzen dut.

Gainera, jende asko dago kulturara jo nahi duena baina horretarako lanik edo dirurik ez daukana, eta baldintza horietan oso zaila da aisialdia izatea eta pertsona bezala garatzen joatea. Eta hori, gure gizartean, gaur egun, gertatzen ari da. Horregatik, argitaletxearen liburuak nahiko prezio merkean dauzkagu, ahalik eta merkeen. Nire hasierako asmoa zen erretiroa hartzerakoan nire denbora editorialari eskaintzea, baina ordura arte ere bizi beharra daukat, eta ez daukat oso garbi erretiratzerakoan zenbat diru jasoko dudan... Izango al dut honekin guztiarekin aurrera jarraitzeko modurik?...

Egitasmo asko izozgailuan gordeta bezala dauzkat, eta batzuek izoztuta amaitzeko arriskua daukate.

---

Euskonews & Media 200. zbk (2003 / 02 / 21-28)