Onomastika izenak ikertzen dituen zientzia da. Bere bi atal nagusiak antroponimia (pertsona izenak) eta toponimia (leku izenak) dira. Onomastikak hizkuntza guztietan garrantzi handia baldin badu, zer esanik ez euskararen kasuan. Bere balio sinbolikoa ukaezina da, kontuan izanik, batez ere, Euskal Herriko eremu zabal batean euskara galduaren aztarna bakarra izenak direla eta, hortaz, alderdi horiek euskaldunak izan direla adierazten digun lekuko bakarra onomastika dela, hots, toki izenak eta deiturak, gehienbat.

Euskal literaturaren lehen liburuak XVI. mendea arte agertzen ez badira ere, izenak anitzez zaharragoak ditugu, izenak baitira gure hizkuntzaren lekukorik zaharrenak, pertsonenak (antroponimoak), jainkoenak (teonimoak) eta lekuenak (toponimoak), I. eta II. mendeez geroztik Akitanian batez ere agertzen direnak. Geroago X. mendetik aitzina Euskal Herriko agirietan agertzen zaizkigu, Nafarroakoetan bereziki, baina Euskal Herritik kanpokoetan ere bai. Eta esaera zaharrak dioen bezala, izena duenak izana ere badu. Hortik, bada, gure herriaren izanaz mintzo diren izenen garrantzia, onomastikarena alegia.

Garrantzi honetaz, gure herriko idazle eta ikertzaileez gainera kanpokoak ere jabetu izan ziren aspaldi, eta hor ditugu horien artean Wilhelm von Humbolt, Arturo Campión, Julien Vinson, Sabino Arana, Henri Gavel, Ramón Menéndez Pidal, Julio Caro Baroja, Koldo Mitxelena, Joan Coromines, Alfonso Irigoien... –izen batzuk bertzerik ez aipatzeagatik–, beren idatzi eta ikerketa lanetan euskal onomastikaz arduratu direnak.

Izenak ere arautu behar al dira?

Hizkuntzaren gainerako alorrak (gramatika, hiztegia, ortografia...) bezalaxe, onomastika ere arautu behar da, izenen aldaera ofiziala emanez. Eta euskararen kasuan, badaude begi bistako arrazoiak arautzea beharrezkoa dela baieztatzeko:

1. Euskara Administrazioaren hizkuntza ofiziala inoiz izan ez zenez, eskribau eta funtzionarioek euskal izenak erdal grafian idazten zituzten eta, anitzetan euskara ezagutu ez eta nolanahi idazten zituzten, edo erdarara itzuli. Horrela iritsi dira gureganaino hainbat eta hainbat izen, eta gaur egun ere herriaren ahotan erabiltzen diren anitz, aldaera laburtu eta desitxuratuak izaten dira.
2. Erraza da ikustea gure bizitzan izenen erreferentzia eguneroko gaia dugula. Pertsona guztiak izenei lotuak gaude. Denak ditugu gure nortasuna adierazten duten izen-deiturak, denak bizi gara izena duen herri edo hiri batean, izena duen etxe edo baserri batean edo, gutienez, izena duen karrika bateko pisu batean. Gure eguneroko bizitzan, segur aski, gehien erabiltzen dugun erreferentzia izenena da. Zenbat pertsona eta leku izen ez ote dugu aipatzen egunaren buruan?
3. Euskal izenen erabilera ez da bakarrik euskara dakitenetara edo hizkuntza honetan mintzatzen diretenetara mugatzen. Erran beharrik ez dago:

• Euskara ez dakitenek ere egunero entzuten, irakurtzen, idazten edota ahoskatzen dituzte izen horiek.
• Euskal Herriko mugetatik kanpo, gero eta hedadura zabalagoa hartzen ari dira gure ponte izenak eta, egungo hedabideak eta informatika direla medio, gure deiturak eta leku izenak munduko xoko guztietan ageri dira.

Izen anitz, ordea, oraindik ere gaizki erabiltzen ditugu. Adibideetan ez luzatzeagatik, bakar batzuk bederen aipatuko ditugu. Dokumentu ofizialetan ikusten ahal dugu Itziar izena Itciar, Itxiar, Iciar, Iziar eta Ytziar idatzia; Etxeberria eta Etxenike deituren ordez Echeverria eta Cenique; toponimoen xafla ofizialetan Plentzia edo Arraizko bentak idatzi beharrean Plencia eta Arraitzko bentak; kale izenetan berriz Nagusi kalea edo Lehendakari Aguirre, Kale Nagusia eta Agirre Lehendakaria jarri beharrean; etxe izenetan Artxea edo Izal, Arretxea eta Irazabal jarri behar zen lekuan...

Hortaz, argi dago euskal onomastika, hots, izana duen herriaren izenen aldaera arautua –ofizialtzat hartua– ezartzearen garrantzia eta beharra, izen horien erabilera zuzena izan dadin, gure hizkuntzaren prestigiorako eta gure herriaren nortasuna behar bezala agerrarazteko. Onomastikaren erabilera okerra edo finkatu gabea ez da gure herriaren nortasunaren alde mintzo, ez eta gure hizkuntzaren osasunaren alde ere. Gramatika, hiztegi eta ortografiaren alorretan bezalaxe, onomastikarenean ere, erabilera zuzena hizkuntzaren osasunaren seinale da. Gainera, kontuan izan behar da onomastika dokumentu eta kartel ofizialetan agertzen denez, gure euskal izenak denek irakurtzen dituztela, bertako euskaldunek eta erdaldunek eta kanpotik etortzen direnek. Horregatik, onomastikaren erabilera, neurri handi batean behintzat, gure hizkuntzaren osasunaren edo osasun ezaren adierazle da, eta begi bistakoa da alde handia dagoela osasuntsu egotetik gaixorik egotera eta bertzeen aitzinean bizkor agertzetik ahul agertzera. Beraz, hizkuntzaren zuzentasunak, eta zuzentasun horren barruan onomastikarenak, garrantzi handia du.

Euskaltzaindiaren Onomastika batzordea arautze lan hori egiten ari da aspaldiko urteetan. Ponte izenak, deiturak toponimo nagusiak eta txikiak, kale izendegiak etab. arautzea da Akademiaren eginbeharra. Baina gertatzen dena da, hori ez dela aski forma ofizialak gizarteratzea lortzeko. Herri erakunde eta aginteei dagokie normalizazioa lortzeko beharrezko den gizarteratze lana. Urrats hori lortzen denean, gure izanaren izenak dokumentu ofizialetan, xafletan, hedabideetan eta, azken batean, erabilera mota guztietan, behar bezala agertzen direnean, gure herriaren nortasunaren alderdi garrantzitsu bat berreskuratuko dugu eta euskararen duintasunak eta prestigioak bere lekua hartuko du.