Europako hizkuntza
gutxituak: datu orokor batzuk
Belen
Uranga, Esti
Izagirre (UNESCO Etxea), Itziar
Idiazabal (Euskal Herriko Unibertsitatea), Andoni
Barreña (Salamancako Unibertsitatea) eta Estibalitz
Amorrortu (Deustuko Unibertsitatea). UNESCOko Munduko hizkuntzei buruzko
txosteneko batzorde teknikoko kideak1
Traducción al español
Euskonewseko ale berezi honek Europako hizkuntza gutxituak ditu aztergai, eta lan honek datu orokor batzuk aurkezteko helburua du, sarrera modura. Arazo eta gai zehatzagoak jarraian dauden ataletan aurki daitezke.
Sarrera honetan, beraz, Europako hizkuntza gutxitutzat har daitezkeenak zeintzuk diren, non hitz egiten diren eta zenbat hiztun dituzten ikusi ahal izango du irakurleak. Hasi aurretik, halere, beharrezkotzat jotzen dugu hainbat argipen egitea hizkuntzaz eta hizkuntza gutxituaz ulertzen dugunaz.
Hizkuntzak eta aldaerak
Hizkuntza-gaietan, beste askotan legez, ez datoz bat iturri guztiak. Arazoetako bat hizkera jakin bat hizkuntza beregaina ala hizkuntza baten aldaera den erabakitzea izaten da. Beharbada, egin beharreko galdera ez da nola, baizik eta, nork erabaki behar duen. Horrela izanik, eta artikulu honi dagokionez, nork erabaki behar du Europako hizkuntzak zeintzuk diren?
Gure ustez, hiztun komunitateak eskubide osoa du hizkuntzaren beregaintasuna aldarrikatzeko. Beraz, ahal den neurrian komunitatearen irizpidea izango da gai hori ebatsiko duena, eta hala onartuko dugu. Beste arazo bat da jakitea bazter guztietara heltzeko gai izango ote garen edota komunitate guztien nahiak jasoko ote ditugun. Zentzu horretan, beraz, baliteke hemen eskainiko dugun informazioa hankamotz geratzea.
Edozelan ere, lehenago esan dugun moduan iritzi guztiak ez datoz bat kontu honetan. Sarritan, batzuek hizkuntza baten aldaeratzat jotzen dutena, beste batzuek hizkuntza beregaintzat hartzen dute, edo alderantziz. Arazo honetan argigarria izan daiteke Kloss eta McConnell (1984) adituek egin duten sailkapena. Egile horiek hizkuntzak multzo bitan bereizi dituzte: hizkuntza onartuak eta hizkuntza eztabaidatuak. Adibide modura ikus ditzakegu eztabaidatuen artean biltzen dituzten zenbait hizkuntza (parentesi artekoa bigarren aukera): altsaziera, (alemanaren aldaera), asturiera (gaztelaniaren aldaera), friulera (erromantxeraren aldaera), galiziera (portugesaren aldaera), kareliera (finlandieraren aldaera), korsikera (italieraren aldaera), okzitaniera (frantsesaren aldaera), sardiera (italieraren aldaera), zinbriera (alemanaren aldaera), gagauzera (turkieraren aldaera), istro-romaniera (errumanieraren aldaera) eta kashubiera (polonieraren aldaera).
Aipagarria da, baita ere, okzitanieraren inguruan gertatzen dena: zenbaitentzat, francoprovençala, okzitaniera eta gaskoiera hizkuntzak -azken honek aranera aldaeratzat hartuta- beregainak dira (Price 2000), eta beste askoren ustez, aldiz, okzitanieraren aldaerak (Comrie, Matthews, Polinsky 2003).
Hizkuntza gutxituak
Zein dira hizkuntza gutxituak? Oro har, esan dezakegu hizkuntza gutxitutzat hartzen direla estatuen babesa jasotzen ez duten hizkuntzak, edo oso babes gutxi lortzen dutenak, hots, estatuko hizkuntza ofizialak ez direnak, estatus hori besteren batek jasotzen duelako.
Batzuetan estatuak hizkuntza jakin bati estatus ofiziala aitortu arren, praktikan baztertua egon daiteke, erabilera eta garapen mugatuetara bideratu izan delako beste hizkuntza batekin erkatuta. Halakoak ere hizkuntza gutxitutzat joko ditugu.
Beste batzuetan baliteke hizkuntzak estatus ofiziala eta babes praktikoa izan arren oraindik hizkuntza gutxitua izatea, estatus hori berria delako, aurretik baztertuta egon delako eta oraindik hizkuntza normalizatuaren egoera lortu ez duelako.
Bada baita ere, beste hizkuntza gutxitu mota bat. Alegia, hizkuntzaren estatus ofiziala bere lurraldeko zati batean bakarrik onartua duten hizkuntzak. Ildo honetatik, baliteke hizkuntza jakin bat hitz egiten den lurralde-zati batean baztertua izatea. Lurralde horretan, beraz, hizkuntza gutxitutzat jo dezakegu. Halako hamaika adibide jaso ditzakegu Europan, hala nola, Danimarkan eta Italian alemana, Alemanian daniera, Italian eta Austrian esloveniera, Finlandian estoniera, Italian greziera eta frantsesa, Austrian hungariera eta Finlandian suediera. Lan honetan egoera hau jasaten duten hizkuntzak ez ditugu bilduko.
Europako hizkuntza gutxituak
Bildutako informazioa antolatzeko eta aurkezteko hiru multzotan sailkatu ditugu Europako hizkuntzak gutxituak: Mendebaldekoak, Erdialdeko eta Ekialdekoak, eta Kaukasokoak.
Mendebaldeko Europako hizkuntzak
Atal honetan Alemania, Andorra, Austria, Belgika, Danimarka, Erresuma Batua, Espainia, Finlandia, Frantzia, Herbehereak, Irlanda, Islandia, Italia, Liechtenstein, Luxenburgo, Malta, Monako, Norvegia, Portugal, San Marino, Suedia eta Suitza estatuen eremua hartuko dugu. Nolabait, orain gutxi arteko Europako Batasuna eta bere inguruko zenbait estatu sartu ditugu multzo honetan.
Lehen taulan Mendebaldeko Europako hizkuntza gutxituen zerrenda dago. Bertan, hizkuntzen hiztun-kopuruak eta zein estatutan hitz egiten diren ikus daiteke. Hiztun-kopuruei dagokienez, nabaria da datuak ez datozela bat. Arazoa erroldetan halako daturik ez jasotzeagatik sortzen da, neurri handi batean behintzat. Horregatik, sarritan, estimazio hutsean oinarritzen dira datuok.
| 1 taula. 2
Mendebaldeko Europako hizkuntza gutxituak |
|||||
| Hizkuntza |
Autoglotonimoa
|
Lurraldea |
Hiztunak (Sanmarti
1996) |
Hiztunak (Grimes
2000) |
Hiztunak (Price 2000) |
Aragoiera |
Aragonés |
Espainia |
5.000 |
11.000 |
Gaztela-niaren barruan |
Aranera3 |
Aranés |
Espainia |
4.000 |
3.800 |
3.100 |
Asturiera |
Asturianu |
Espainia |
300.000 |
100.000 |
Gaztela-niaren barruan |
Bretainera |
Brezhoneg |
Frantzia |
1.000.000 |
500.000 |
250.000 |
Erromantxera |
Rumantsch |
Suitza |
65.000 |
40.000 |
50.000 |
Euskara |
Euskara |
Espainia, Frantzia |
780.000 |
656.000 |
680.000 |
Faroeera |
Føroyskt |
Danimarka |
40.000 |
47.000 |
48.000 |
Frisiera |
Frasch, frysk |
Alemania, Herbehereak |
420.000 |
721.000 |
300.000 |
Friulera |
Furlan |
Italiera |
625.000 |
600.000 |
500.000 |
Gaelera, Eskoziakoa |
Gàidhlig |
Erresuma Batua |
80.000 |
88.892 |
68.000 |
Gaelera, Irlandakoa |
Gaeilge |
Irlanda, Erresuma Batua |
1.200.000 |
260.000 |
1.100.000 |
Galesera |
Cymraeg |
Erresuma batua |
500.000 |
508.000 |
500.000 |
Galiziera |
Galego |
Espainia |
2.300.000 |
3.173.000 |
|
Ijitoera (gypsy) |
Rromaní |
Europan zehar |
1.500.000 |
||
Kareliera |
Karjalan |
Finlandia, Errusia |
170.000 |
10.000 |
65.000 |
Katalan |
Catalá |
Espainia, Frantzia,
Andorra, Italia |
6.720.000 |
6.624.000 |
|
Kornubiera |
Kernewek |
Erresuma batua |
1.000 |
3.000 |
50 |
Korsikera |
Corsa, corsu |
Frantzia |
200.000 |
281.000 |
120.000-150.000 |
Ladinera |
Ladin |
Italia |
27.500 |
30.000 |
30.000 |
Livviera |
Livvin kieli |
Finlandia, Errusia |
|||
Luxenburgera |
Luxemburgish |
Luxenburgo |
350.000 |
250.000 |
275.000 |
Maltera |
Malta |
Malta |
300.000 |
376.000 |
|
Mirandera |
Mirandés |
Portugal |
15.000 |
10.000 |
10.000 |
Mocheno |
Bersntoleresch |
Italia |
1.900 |
||
Okzitaniera |
Occitan |
Frantzia, Italia, Espainia,
Suitza |
1.075.000 |
758.000 |
750.000 |
Samiera |
Saemien |
Finlandia, Norvegia,
Suedia, Errusia |
55.700 |
28.000 |
34.000 |
Sardiera |
Sardu |
Italia |
160.000 |
1.500.000 |
1.600.000 |
Sorbiera |
Serbscina |
Alemania |
70.000 |
69.000 |
67.000 |
Walserera |
Walter |
Italia, Suitza, Austria,
Liechtenstein |
20.000 |
||
Yiddish |
Yidish; Mame-Loshn |
Hainbat tokitan |
|||
Zimbriera |
Zimbrisch |
Italia |
2.200 |
||
Erdialdeko eta Ekialdeko Europako hizkuntzak
Atal honetan Albania, Bielorrusia, Bosnia-Herzegovina, Bulgaria, Errumania, Errusia (osorik ez), Eslovakia, Eslovenia, Estonia, Grezia, Hungaria, Kroazia, Letonia, Lituania, Mazedonia, Moldavia, Polonia, Serbia, Txekia, Ukraina eta Zipre estatuak bildu ditugu.
Lurralde honetako hizkuntza gutxituak bigarren taulan jaso ditugu. Oraingoan ere hiztunak eta lurraldeak bertan adierazten dira.
| 2. taula. Erdialdeko
eta Ekialdeko Europako hizkuntza gutxituak |
||||
| Hizkuntza |
Autoglotonimoa |
Lurraldea |
Hiztunak
(Grimes 2000) |
Hiztunak
(Price 2000) |
| Adyghera | Adiguebze, adyghe | Mazedonia | Herri apur batzuk | |
| Arumanera | Armâneashti | Albania, Grezia, Serbia, Bulgaria | 255.000 | 300.000-600.000 |
| Bashkirera | Errusia | 900.000 | 1.500.000 | |
| Casubiera | Kaszubski | Polonia | 200.000 | 150.000 |
| Chuvashera | Errusia | 1.774.000 | 1.842.000 | |
| Erzyera/ mordvinera | Errusia | 440.000 | 1.154.000 | |
| Gagauzera | Mazedonia, Bulgaria, Moldavia, Ukrainia | 198.000 | 198.000 | |
| Ijitoera | Rromaní | Europan zehar | 9.000.000-12.000.000 | |
| Ingriera | Izhoran keeli - maakeeli | Errusia | 300 | 300 |
| Istriera | Istroromana | Kroazia | 1.500 | 1.500 |
| Jakatiera | Ukrainia | 156.000 | ||
| Karaimera | Karaim | Lituania, Ukrainia | 535 | 500 |
| Kareliera | Karjalan kieli(i) | Errusia, Finlandia | 118.000 | 65.000 |
| Komi-permyakera | Errusia | 116.000 | 150.000 | |
| Komi-ziryera | Errusia | 262.000 | 300.000 | |
| Livera | Randakeel, Livonkel | Errusia4, Letonia | 15-20 | 10 |
| Livviera | Livvin kieli | Errusia, Finlandia | 80.000 | |
| Ludera | Luudikiel | Errusia | Karelieraren dialektotzat | |
| Mariera | Marla | Errusia | 585.000 | 671.000 |
| Mokshera/ mordviniera | Errusia | 428.000 | 1.154.000 | |
| Nenetsera | N’enytsia vada | Errusia | 35.000 | |
| Pomakera | Grezia | 30.000 | 18.000-27.000 | |
| Rusynera | Rusin, ruthenian | Eslovakia, Ukrainia | 50.000 | 25.000 |
| Samiera | Saemien | Errusia, Finlandia, Suedia, Norvegia | 2.000 | 2.000 |
| Tatarera | Tartar | Errusia, Bielorrusia | 5.725.000 | 6.650.000 |
| Tsakoniera | Grezia | Herri apur batzuk | Herri apur batzuk | |
| Udmurtera/ votiakera | Errusia | 550.000 | 747.000 | |
| Urumera | Ukrainia, Grezia | Herri apur batzuk | ||
| Vepsiera | Errusia | 2.320 | 12.500 | |
| Vodera | Vadyaa cheeli - maacheelii | Errusia | 25 | Agian hilda |
Kaukasoko hizkuntzak
Azken atal honetan Kaukasoko Iparraldeko zein Hegoaldeko lurraldeko hizkuntzak jaso ditugu. Ipar Kaukasoa Errusiar Federazioaren barruan dago, eta Adigea, Kabardino-Balkaria, Karachay, Ipar Osetia, Kalmikia, Txetxenia, Ingushia eta Dagestan eskualdeak biltzen ditu. Hego Kaukasoak, ostera, Georgia, Armenia eta Azerbaijan estatuak.
Inguru honetan, berrogeita hamar hizkuntza inguru hitz egiten dira. Estatuko hizkuntza ofizialak errusiera, georgiera, armeniera eta azerbaijanera dira. Gaineko hizkuntzak, hirugarren taula honetan bildu ditugu.
| 3. taula: Kaukasoko
hizkuntza gutxituak 5 |
|||||
| Hizkuntza |
Autoglotonimoa |
Lurraldea |
Hiztunak
(Grimes 2000) |
Hiztunak
(Morózova 1999) |
Hiztunak
(Price 2000) |
| Abazera | Abazá (Byzshva) | Karachay | 33.000 | 34.000 | |
| Abkhazera | Ápswa (Byzshwa) | Georgia | 101.000 | 103.000 | |
| Adyghera | Adyge bze | Adigea | 123.000-300.000 | 123.000 | |
| Aghulera | Agul cha | Dagestan | 19.000 | 14.000 | 20.000 |
| Akhvakh | Ashwakli mitstsi | Dagestan | 3.700 | 3.700 | |
| Andiera | Kvannab mitstsi | Dagestan | 10.000 | 8.000 | 9.000 |
| Archiera | Arshatten chat | Dagestan | 1.000 | 1.000 | 1.000 |
| Avarera | Magarul matsts | Dagestan, Azerbaijan | 601.000 | 601.000 | 604.000 |
| Bagual (bagularera) | Bagvalazul mitstsi | Dagestan | 5.000 | 5.000-6.000 | |
| Balkarera | Tat til | Kabardino-Balkaria | 85.000 | ||
| Batsera | Batsbur mott (Batsba motjiti) | Georgia | 3.000 | ||
| Bezhtiera | Bezthkalas mitsts | Dagestan | 5.000 | 7.000 | 7.000 |
| Botlikhera | Buihadli mitstsi | Dagestan | 4.000 | 4.000 | |
| Budukhera | Budad mez | Azerbaijan | 2.000 | 5.000-6.000 | 1.000 |
| Chamalalera | Chamalaldub mitsts | Dagestan | 5.000 | ||
| Dargvera | Dargan mez | Dagestan | 365.000 | 365.000 | 366.000 |
| Didoera | Tseios mits | Dagestan | 8.000 | 8.000 | 14.000 |
| Godoberiera | Gibdikl mitstsi | Dagestan | 4.000 | 4.000 | |
| Hinukhera | Ginuzas mets | Dagestan | 400 | 400 | 500 |
| Hunzibera | Bezhkalas mitsts | Dagestan | 2.000 | 1.400 | 2.000 |
| Ingushera | Ghalghaaj mott | Ingushia | 230.000 | 215.000 | 238.000 |
| Kabardiera | Ádyge bza | Kabardino-Balkaria, Karachay, Ipar Osetia | 440.000-642.000 | 443.000 | 572.000 |
Kalmykera |
Khalmg keli | Kalmikia | 170.000 | 174.000 | 125.000-150.000 |
| Karachayera | Karachai til | Kabardino-Balkaria, Karachay | 310.000 | 240.000 | 156.000 |
| Karatera | Khkhirlhi mststsi | Dagestan | 6.000 | ||
| Khaidakera | Dagestan | 14.400 | 14.400 | ||
| Khinalugh | Kech (Kach) mits | Azerbaijan | 1.500 | 2.000 | |
| Khvarshera | Dagestan | 11.800 | 1.500 | ||
| Krytsera | Grytsa mez | Azerbaijan | 6.000 | 8.000 | |
| Kumykera | Kumuk til | Dagestan | 282.000 | ||
| Kurduera | Armenia | 50.000 | |||
| Lakera | Lakku maz | Dagestan | 112.000 | 100.000 | 118.000 |
| Lazera | Lazuri nena | Georgia | 32.000 | ||
| Lezgiera | Lezgi chal | Dagestan, Azerbaijan | 466.000 | 466.000 | 467.000 |
| Mingreliera | Margaluri nina | Georgia | 500.000 | 500.000 | |
| Nogayera | Nogai tili | Dagestan, Karachay | 75.000 | 75.000 | |
| Ossetiera | Iron avzag | Ipar Osetia, Georgia | 560.000 | 600.000 | |
| Rutulera | Mykhanid chal | Dagestan | 20.000 | 15.000 | 21.000 |
| Svanera | Lushnu nin | Georgia | 35.000 | 50.000 | |
| Tabassaranera | Tabasaran chal | Dagestan | 95.000 | 98.000 | |
| Talishera | Azerbaijan | 130.000 | 130.000 | ||
| Tatera | Tati | Azerbaijan | 22.000 | 30.700 | 20.000 |
| Tindiera | Idarab mitstsi | Dagestan | 5.000 | 5.000-6.000 | |
| Tsakhuera | Tsakhna miz | Dagestan, Azerbaijan | 30.000 | 30.000 | 20.000 |
| Txetxeniera | Nokhchiin mett | Txetxenia | 900.000 | 756.000 | 958.000 |
| Udiera | Georgia, Azerbaijan | 8.000 | 6.000 | ||
| Urumera | Georgia | milaka gutxi | |||
Aipamenak:
Comrie, B., Matthews, S. eta Polinsky, M. (2003) The Atlas of Languages. Revised Edition. New York: Facts On File.
Grimes, B. F. (arg.) (2000) Ethnologue: Languages of the world, 13th edition. Dallas: Summer Institute of Linguistics.
Kolga, M., Tonurist, I., Vaba, L. eta Viikberg, J. (2001) The Red Book of the Peoples of the Russian Empire. Tallinn: NGO Red Book.
Kloss, H. & McConnell, G. D. (1984) Linguistic composition of the nations of the world. 5. Europe and the URSS. Quebéc. Quebéc: Les presses de l’université Laval.
Morózova, O. eta Yéschenko, A. (1999) Panorama Lingüístico del Cáucaso del Norte. Piatigorsk. Piatigorsk-eko Estatutuko Hizkuntzalaritza Unibertsitatea [eskuizkribua].
Price, G. (arg.) (2000) Encyclopedia of the Languages of Europe. Malden. Massachusetts: Blackwell Publishers Ltd.
Sanmarti Roset, J. M. (1996) Las Políticas Lingüísticas y Las Lenguas Minoritarias en el Proceso de Construcción de Europa. Bilbo: Herri-Arduralitzaren Euskal Erakundea.
1 Munduko hizkuntzei buruzko txostena Eusko Jaurlaritzaren diru-laguntzari esker egin ahal izan da, UNESCO Etxeak kudeaturik.
2 Autoglotonimoak honako iturrietatik jaso ditugu: Price (2000), Kolga eta beste (2001), Mórozova eta Yéschenko (1999) eta UNESCO Etxeko datu-basea.
3 Aranera okzitanieraren aldaera da, baina hizkuntza koofiziala da Kataluniako Aran aranean.
4 Kolga eta besteen arabera (2001) Errusian ere hitz egiten dute hizkuntza hau 30en bat lagunek.
5 Ipar Kaukasoko datuak baino ez ditu eskaintzen.
euskonews@euskonews.com
