Teila: Elementu sinbolikoa euskal kultura tradizionalean
Dani REMENTERIA ARRUZA, Antropologoa
Traducción al español
Eraikuntzan erabilitako osagarri bat izateaz gain, euskal etnografia eta folklorean, teila, sinbologiaz blaituz dagoen elementu bat bezala agertzen zaigu, gehien bat “etxea” (eraikin soil bat legez baino, operadore sozial bat legez ulerturik) irudikatuz. Gainera gaur egun museotan erakusgarri bat legez aurki dezakegu zentzu horretan.
Kontestuaren arabera, teilak esanahi ugariak eta ezberdinak izaten ditu. Adibide modura, M. del Ninno-k (2003), antropologo italiarrak, Ripatransoneko (Italia) Il Cavallo di fuoco (Suzko zaldia) jaiari buruz egindako ikerlanean, lurraren emankortasuarekin lotzen du jai horretan ematen den teilaren erabilpena.
 |
| Teila museoetan. Arg: D. Rementeria. |
Gure kultura tradizionalean, teilak etxea errepresentatzen zuen neurrian jabegotasun pribatua ere errepresentatzen zuen, komunalaren aurrean. Horrela izanda, artzainen txaboleen teilatuetan, komunal status hau gogoarazteko, teila ipintzea debekatuta zegoen. Barandiaranek ematen digun hurrengo adibidean, argi eta garbi erakusten da jabetzari buruzko sinbologia hau.
Cubierta de teja es la techumbre mas generalizada hoy en el país vasco. Pero en las majadas y seles situados en terrenos comunales, los pastores no podían cubrir con teja sus chozas –todavía no las podían cubrir en Entzía y en Aizkorri por los años 1918 y 1927, en que visité aquellas sierras-, porque la teja significa propiedad privada. Esta razón me han dado siempre los pastores a quienes he preguntado por qué no ponen tejado a sus chozas. La teja es signo de propiedad inmueble1.
 |
|
| Zuberoako ohla (txabola) baten teilatuan, pago oholak. Arg: I. Linazasoro. |
J. Caro Baroja-ren lanetan ere, teilari buruzko aipamen bereziak aurkitzen ditugu, “erdi-berriko meza”-ri buruz hain zuzen2. Emakumeak erditu eta gero, etxetik irten ezinik denbora epe bat igaro behar zuen, kutsatuta izango balitz bezala. Purifikazio epe bat zen.
Entre los ritos relacionados con el nacimiento, uno de los mas significativos es el que estaban obligados las mujeres al ir “a misa de parida” en Vera y en otros pueblos cercanos, hasta comienzos de siglo (XX). Iban a la iglesia con una teja puesta en la cabeza para dar a entender que hasta el momento de la purificación en el templo no habían transpuesto el umbral de la casa. Si antes de la misa tenían que salir a los alrededores de aquella por algún motivo, siempre se ponían la teja. La casa protegía3.
Horrelako ekintzeetako adibide etnografiko asko ditugu penintsula iberikan zehar esatebaterako Alcozar-en (Soria).
Antzinan herri askotan, defuntuaren arimaren zeruko iraganbidea errazteko, teilatutik teila bat altzatzen zen. Beste batzuetan, gelako leiho bat zabaltzen zen. Kasu hauetan, teila, hildakoaren gelaren parean altzatzen zen eta askotan kendutako teilak gurutze bat eginez ipintzen ziren.4
Beraz, adibide hauetan, teila, itxidura sinboliko eraginkor5 bat bezala agertzen zaigu. Haren azpian norbait, zainduta eta babestuta zegoen, baina aldi berean, kanpokoa babesten zen ere, barruko norbait horrengan.
Zenbait testigantza etnografikoek, teila eta heredentzi asuntuak lotzen dituzte. Bizkaiko Foruak, bidea ematen dio eragileari oinordekoa libreki aukeratzeko. Derrigorrezko oinordeak izan ezkero, haien artean aukeratu behar du, baina Foruak, besteak baztertzeko aukera ere ematen du, "con algo de tierra poco o mucho". Bazterketa hau, Nafarroan legez, lelo sinboliko baten bidez egiten da: "aparto con un palmo de tierra, una teja y un real de vellón".
Aunque el Derecho de Vizcaya concedía la posibilidad de desheredar, normalmente los segundones recibían una dote equivalente a la legítima: .....Sin embargo no faltaban los casos de exclusión pura y simple utilizando la formula clásica: un real castellano (hoy 25 céntimos de peseta), una teja, un árbol y un palmo de terreno.6
Teila, lur eremuen eta mendiko sarobeen mugaketan ere sarritan agertzen da. Mendiko sarobeei dagokionez, bost mugarri jartzen ziren (zutunik lurrean finkatutako harri prismatikoak). Bat erdian, gurutz bat zintzelaturik goiko aldean. Erdiko mugarri honen lau hegaletako norabidean, beste hainbat ertze mugarri sarobea mugatzeko, -“y a todos los cinco mojones de este sel, se le pusieron sus testigos de teja a los dos lados”-. Teilak, mugarriaren testigantza ematen zuen. Eta trikimailu baten ondorioz hau mugitzen bazen ere, teila (edo teilak) han gelditzen zen benetako lekua zein zen adierazteko.
Ekintza bera egiten zen etxeko lurralde eremuak mugatzeko eta markatzeko.
La delimitación de los terrenos que pertenecen a una casa, mas allá de las tierras de labrantías, se efectúa mediante mojones o piedras hincadas en el suelo, debajo de las cuales se depositan cascos de teja. Cuando existen dudas sobre la autenticidad de un mojón, la presencia o la ausencia de la teja resuelve la cuestión. Donde está la teja, allá ejerce su protección la casa, que a su vez se halla protegida por la techumbre de tejas. La teja es pues signo de propiedad y símbolo de la casa y de sus derechos.7
Teila ailegatzen zen lekuraino, hararte ailegatzen zen ere etxea eta jakina, berarekin jabetza pribatua ere.
Zentzu berean, Izaro uhartearen parean Bermioko alkateak teila bat jaurtiz adierazpen performatiboa hau esaten du: “Horraino heltzen dira Bermeoko itoginak”. Hau da, Bermioko Madalena jai egunean esaten den aipamen errituala. Mugaketa jai honetan uhartearen bisita urtero egin behar da derrigorrez, mendiko txabola komunitarioetan eta lur eremuen mugaketan gertatzen den bezala. Harrimugaketa ikustatzea du helburu, eta horretarako ikusi dugunez teila lekuko edo testigu legez erabiltzen zen.
Teila oinarrizko protagonista dituzten ekintza horien arteko bizirik dirauen adibide bakarra Bermioko jai hau dugu, baina euskal etnografian badira antzeko adibide gehiago. Antzeko zerbait egiten zuten adibidez Bilbon. Bilboko hiriak, Deustuko elizatea anexionatu zuenean, Bilboko agintariak urtero joaten ziren erromerian Deustuko jaietara.
La principal visita de las realizadas a Deusto tenía lugar en San Bartolomé de Berriz el dia de su festividad (24 de agosto). A la inspección de carnicerías, pesos, mesones y tabernas, se añadía el acto de arrojar una piedra a la Ría –frente a la torre de Lutxana- en señal de dominio. Finalmente, la corporación de Bilbao presidía la romería celebrada junto a la ermita.8
 |
| Horraino heltzen dira Bermeoko itoginak. |
Adibide guzti hauek, eraikuntzarako tresna honek izan dituen esanahi sinbolikoak erakusten dituzte, batez ere etxeari eta jabegotasun pribatuari loturik.
Bibliografia
Barandiaran, JoxeMiel (1973-4) Obras Completas. La Gran Enciclopedia Vasca: Bilbo.
Caro Baroja, Julio (1976) Baile, familia y trabajo. Ed. Txertoa. Donostia.
Del Ninno, Maurizio (2003) The Offida Carnival and the Fire-Horse of Ripatransone. Sites and myths of nearby communities. Jaia eta Sozietatea, Arte eta Kultura IV. Topaketak. Bilbo.
Echgaray, Bonifacio de (1932) La vecindad. Relaciones que engendra en el País Vasco. Riev XXIII, 5-26. San Sebastián.
García-Orellán, Rosa (2001) La simbolización consensuada en y para el auzoa. Euskonews & Media.
Homobono, J. Ignacio (1982) Espacio y fiesta en el País Vasco, Lurralde 5:91-119.
Lopez de Gereño, S. Fiestas de Vizcaya, op. cit. 23-24 orr.
Martínez Montoya, Josetxu (1992) Las transformaciones operadas en el grupo doméstico de Aramaio a raiz de la industrialización: 463-471. Centro de trobada de les cultures Pirinenques. Andorra.
Zabala eta Otzamiz-Tremoya (1931) Historia de Bermeo, t. II. Bilbo. 452-453 orr.
Zulaika, Joseba (1987) Tratado estético-ritual vasco. La primitiva Casa Baroja: Donostia.
1III Tomoa. 277-278. Ikusi ere, V. tomoa.:394 orr. Eta baita ere, B. Echegaray (1932: 9).
2Ikusi ere, Barandiaran, Obras Completas, Tomo V: 92.
3Baile, familia y trabajo; 1976:131. Ed. Txertoa.
4Ikusi, R. García-Orellán (2001) La simbolización consensuada en y para el auzoa. Euskonews & Media.
5Itxidura sinbolikoei buruz euskal kulturan, ikusi J. Zulaika, 1987. J. Martínez Montoya. 1992: 468.
6Barandiarán J.M. “Obras completas” t. III. 486.orr. Bilbo 1973. Ed. La Gran Enciclopedia Vasca.
7Jaiaren gaur egungo egoerari buruz sakontzeko, ikusi S. López de Guereño. Zabala eta Otzamiz-Tremoya (1931)-ren lanean, jaiaren ezaugarrietara hurbilketa historikoa aurki dezakegu.
8I. Homobono, 1982: 103. Guiard, T. “Historia de la Villa de Bilbao (1300-1836). Bilbao. t. I. 257.
