Emazteak euskal mitologian

Anuntzi ARANA
Traduction au français

Gero eta gehiago emazteak sartzen ari direnean gizonenak soilik ziren arloetan, bakarrik Eliza Katolikoa eta Irun-Hondarribiko alarde tradizionalistak ausartzen dira sexuen arteko parekotasun teorikoa arbuiatzen; erligioan eta jaian, une sinbolikoetan.

Mitologia ere sinboloek egina baita, hura aztertzean ohar gaitezke gure tradizioko irudimenean zertan den berdintasuna; are gehiago, maiz irakurtzen baitugu zuzenbide eta mitologian igartzen dela behialako euskaldunen "matriarkalismoa". Kondairetan agertzen diren mundu honetako emazteei begiratuko diegu lehenik, ea nolakoak diren eta zelan kontsideratuak; ondoan saiatuko gara ikusten dibinitate femininoek nola baldintza dezaketen lur honetako emazteen egoera. Artikulu labur honetan ezin azaldu diren erreferentziak Mito Hurbilak liburuko bi kapitulutan aurki daitezken.

I. MUNDU HONETAKO BIKOTEAK

	Mari, gaueko erregiña. Rosa Valverderen pintura, 1983. Argazkia: Gartxot Allende.

Bikoteetako emazteak eta gizonak alderatuko ditugu, eta hasteko familiari edo prakagorrien kondairetan. Izaki mitiko horiek jostorratzontzi batean gordetzen dira, biziki bihurriak dira eta, ontzia zabaltzen zaienean, lana eskatzen dute bakea eman gabe, norbaitek berriz atzera bildu arte. Istorio gehienetan, emazteek dute holako arazoa eragiten eta gizonek irtenbidea ematen.

Akats larriagoa badute familiariek: egiten dizkieten lanei esker haien jabea ongi bizi da, baina azken orduan hil behar eta hil ezinean paratzen da, eta ez du beste erremediorik haietaz desjabetzea baizik. Komunzki baheari edo abere bati ematen zaizkio, bestela pertsona bati, eta hartzailea airean abiatzen da, haiek eramana.

Orozkoko artzain batek kortako ahuntzari sartu ei zion jostorratzontzia, arranean edo ipurdian, bertsioen arabera; ahuntza berehala airatu zen eta ez zuten gehiago ikusi, nahiz haren txilina aditzen zen zeruan. Jakina da ahuntza emaztearekin parekatua dela esaera askotan ("Ahuntza ez da abere, emaztea ez da jende").

Emazteei ere eman ohi baitzaizkie familiariak. Orozkon bazen neska bat sorgina, Jakoa. "Hura egundaino ez zen paretan inon bere ez, beti ibilten zen airean, hara airean eta hona airean, karraka"; aitak, gaixotu zenean, bere prakagorriak eskaini zizkiolako, eta alabak onartu.

Gauza bera gertatu zitzaion Anbotoko Andereari: neskazaharren bategaz egon zen neskame eta ugazabandre horrek, hil orduan, bere familiariak eman zizkion neskari; harek hartu eta hargatik airean ibiltzera kondenatu zen. Eta holan ibili zen: Anbotoko egiten zituen zazpi urte eta beste hainbeste Gorbeiako Atxean, Supelegorren.

Anbotoko Anderearen beste kondairetan, amak madarikatu zuen alaba, beti orrazten egoten zelako. "Ximistak eramango al hau!" esan zion, eta neska berehala airatu zen su eta gar, ihurtzurietan. Beste batzuek diote emazte ezkondua izan zela Anderea, ez zuela inondik ere elizara joan gura eta senarrak - edo nebak - bortxaz eta estututa eraman zuela; eta elizara sartu barik, dena sutan jarri zela eta airean joan zela.

Lamina. Argazkia: María Abásolo Jáuregui.

Sorginen istorio batzuetan senarrak edo semeak hilarazten dute emazte edo ama sorgina. Azkuek dakarren batean, apezak ama "sorgingabetu zuen bedeinkazioen bedeinkazioz". Baina, Orozkoko bertsioan, errearazi egin zuen.

Bikote hauetan holakoak dira bikotekideen arteko korrelazioak: aita/alaba = ugazabandrea/neskamea = ama/alaba = senar/emaztea = neba/arreba = semea/ama.

Berezkoa da aita edo amaren nagusigoa alabaren eretzean: genealogiaren araberako logika da, harreman bertikala. Halaber berezko da ugazabandrea neskamearen nagusi izatea, zuzen edo oker, mailaketa sozio-ekonomikoaren araberako logika da. Baina ez da berezkoa senarra emaztearen nagusi izatea (edo neba arrebarena), horien arteko harremana horizontala delako, bai genealogiaren arabera (belaunaldi berekoak) bai eta maila sozio-ekonomikoaren arabera ere. Senarra, neba edo semea nagusiak izateko arrazoi bakarra sexua da.

Aginteari lotuak diren borroka eta armak, naski, gizonen eginkizun eta atributuak dira. Hala da Euskal Herri osoan kontatzen den Lamina zauritua istorioan. Etxe batean emakumeak iruten geratzen ziren gauaz supazterrean, gizonen ixilean; beren txirimartxoa (mokadua) ere egiten baitzuten, behin lamina bat etorri zitzaien tximiniatik txitxiburruntzi eske, eta bakeagatik eman zioten. Eta gauero berdin gero. Azkenean aspertu ziren, etxeko gizonari salatu zioten eta hura gelditu zen iruten biharamunean. Lamina etorri zenean, gizonak burruntzi goritua sartu zion ahotik, edo uzkitik Zuberoako bertsioetan. Eta hor akabo ziren bisitak.

Lamina. Argazkia: María Abásolo Jáuregui.

Eskoriatzako eta Elantxobeko bertsiotan emazteak du gerrena hartzen laminaren edo sorginaren aurka. Bestela, gizonak izaten dira zauritzaileak, eta armaren gizatasuna aldarrikatu du laminak, burruntzia sentitzean oihu egin baitzuen: "Gizonak bizarra laztsu!" Erasoa esplizituki falikoa da Zuberoako bertsioetan (familiarrak ere falikoki erabiliak dira sinbolo femininoa den ahuntzari emateko).

II. DIBINITATE FEMININOAK ETA EMAZTEAK

Euskaltasunaren matriarkalismoa baieztatzeko askotan argudiatzen da euskal erligio zaharrean dibinitate femininoek dutela leku gorena, Marik bereziki, eta horrelako jendartean nolabaiteko berdintasuna izan behar zela sexuen artean.

Nago iritzi horrek baduela zerikusia Bachofen eta Morgan antropologo eboluzionisten teoriekin, seguraski biak uztartu zituen Engels filosofoaren Familiaren, jabego pribatuaren eta estatuaren jatorria liburuaren bitartez (1884), hartan komunismo primitiboarekin uztartzen baita matriarkatua, eta jabego pribatuarekin patriarkatua. Baztertua da eboluzionismoa oraingo antropologian, eta inon ere ez da frogatu erligio arloko goiandereek matriarkalismoa ekartzen dutela arlo sozio-politikora.

Jentila. Argazkia: María Abásolo Jáuregui.

Barandiaranen ikerketaz geroztik, sekulako ospea hartu du Marik (Anbotoko Andereak) gure mitologiazko lanetan, eta dena eman behar zaio hari; "Donamaria" eta "Sainte-Marie" toponimoak ere zor zaizkio, non ez den "Mairu-etxe" dolmena "Mari-etxe" bilakarazten, haren egoitza dela baieztatzeko. Halako Marimania batek harturik gaude.

Hots, badira gure mitologian beste pertsonaiak: laminak, mairuak, jentilak, tartaroa, basajauna, gogoangarriak berriemaileentzat. Xahoren ustez, basajauna da "Pirinioetako herri-mitoetatik ospetsuena".

Dudarik gabe munta handia du ekaitzaren edo idortearen bitartez uzta manatzen duen dibinitateak; besteek ez bezala, nortasun eta izen propioa ditu eta beti singularrean izendatua da. Baina ez da gure eguraldi egile bakarra; badira ihurtzuria eta harri-erauntsiak egiten dituzten herensugea eta deabruzko zalduna.

Basajauna. Argazkia: María Abásolo Jáuregui.

Dena dela, ekaitzegilea izatea ez da baitezpada baikorra. Mexiko Golkoan hurakanen aztertzen dabilen hegazkin pilotu batek zioen: "Hurakanak izaki bitxiak dira, kapritxosoak (aldakorrak) eta ezin ulertuzkoak, horregatik ematen zieten emazte izena". Feministak arranguratu ziren arte, 1979an.

Historikoki, goiandereek ez diete agintea eman lurreko emazteei. Bachofen-ek aztertu zituen antzinateko kulturetan, lurreko andere handiak baziren, ez ordea sexu berdintasun izpirik. Orain ere inork ez du sinetsiko misoginoak ez direla Mexikon eta Hondarribian Guadalupeko Ama Birgina kartsuki gurtzen dutenak.

III. ANBOTOKO ANDEREA, AMA LURRA OTE?

Mari. Argazkia: María Abásolo Jáuregui.

Anbotoko Anderea airean ibiltzen zen, tximista eta ortzien artean; eta airekoa delako, sai itxuran ikusten zuten zerua zeharkatzen. Halere, lurraren genioa eta beharbada haren pertsonifikazioa dela uste zuen Barandiaranek; eta lurpeko Proserpinari alderatu zion Caro Barojak. Mitologia klasikoetan, ortziak eta euria jainkoen eginkizunak ziren; horietan ezagunena, Zeus-Jupiter, mendiko harpeetan egoten zen Anbotoko Anderea bezala, eta Hesiodok "chtonios" (lurpeko) deitzen dio. Arranoa da haren enblema, eta saia Anbotokoaren itxura. Hots, Zeus-i aitortzen zaion zerutasuna zergatik Andereari ukatu? Seguraski gure sistema sinbolikoan maskulinoa delako goiko zerua, femininoa beheko lurra.

Paradoxa da parekotasuna bilatzen dutenok sinbologia sexistan finkatzea, hartan gizonei egokitzen zaielarik goratasuna eta emakumeei behekotasuna, eta jakinda goiak agintea erran nahi duela eta beheak menpetasuna. Bada, "Ama Lurra" gora eta "Ama Lurra" behera erabiltzen gaituzte, deitura hori tradizioan inoiz izan ez duen dibinitate bati eratxikiz, nabarmena delarik lurpetarra baino zerutarragoa dela. Begia hesten diete mitologiak "matriarkalismo"ari eskaintzen dizkion apurrei.

Lurrari loturik dabiltza beste kategoria generikoak, gure inguruan axiomatikoak, haien arabera emazteak intuitiboak, liluragarriak eta krudelak baitira, ilogikoak eta aldakorrak, gauaren aldekoak. Gizonei, aldiz, argitasuna, fidagarritasuna, razionalitatea doazkie. Eta eskema horretan harrapatuta daude euskal inkontziente kolektibo matriarkalista lurpeko andere batengan ezartzen dutenok.

IV. HEMEN ERE TXAKURRAK ORTOZIK

Gure mitologiak erakusten dituen emazteak gizonen menpe eta haiek baino ahulago direla ikusirik, zaila da ondorioztatzea euskaldunen behialako matriarkalismoa adierazten duela. Halere, noizean behin emazte azkarrak ere badira kondairetan; anitzak dira bertsioak, interpretazioak desberdinak, eta hori da tradizioaren alderdi baikorra, ez dela dogmatikoa, ez diola kontalariari orientazio bakarra inposatzen, eta bai parada ematen istorioa aukeratzeko eta nahi duen zentzua lehenesteko; eta beti aurki daitezke jokaera sexista orokorraren kontra doazen aleak.

Horiek hola, geurea asumitu beharko dugu eta ez auto-lausenguetan erori, hemengo sexismoa indoeuroparrek, erromanizazioak eta judeo-kristautasunak ekarri digutela tematuz. Hobe dugu jakitea gaitza biziki barna eta hedatua dela, eta ez dela erraza izango gure inkontzientetik idokitzea: ez dugu berdintasunaren modelorik eta zerbait berria sortu beharko da, geure kuttun ditugun sinbolo batzuen kontra joanez.

Inicio > EM 310 > Gaiak