Negutik udaberrira : ohiko ihauteak Pirinioetan. Maskarada zuberoan
Geneviève MARSAN
Itzultzailea: Jean-Louis DAVANT
Original en français
Maskarada eta ihauteko jai
Gizakien oroitzapen zaharrenetan, beren jai bereziak badauzkate sartzeko erritoek-urtaroen, bizitzako mailen atarikoek- eta horien arrastoak idatzita daude Eskrituraren hasieratik.
Grekoen munduak, bere mozorro eta maskarada ohidurez, mutiko eta neska gazteak iganarazten ditu haurtzarotik nagusien mailara, edo hiritarrei uzten die –jai baten epeanrako– kulturako eta gizarteko ordenaren gainditzeko eskubidea, gero horren hobeki berresteko eta indartzeko.
Elizak, aintzinako pagano gurtzetatik etorriak ziren jai guziak gaitzetsi ditu XIII. menderaino, baina horien eragina ezin izan du bere egutegitik eta elizkizunetatik osoki ezabatu.
Eguberrik, IV. mendeetik, Saturnoren jaiak ordezkatzen ditu, neguko solstizioak Eguzki ezin garaituaren jaiotza ospatzen duen unean.
Garizumaren eta Pazkoren aurretik dator ihaute : binperrezko une horretan batzen dira eguzki eta ilargi egutegiak. Udaberriko erritualak loratzen dira XII. mendeetik Berpizkundera, hiriko kulturari egokituz eta folklorean sartuz azkenean.
Pirinioek zenbait lekutan atxiki dituzte ohiko kulturetatik etorriak diren iahuteko jaiak.
Zuberoako Mazkarada (Ipar Euskal Herrian) horren eredu da, bere bilakaera bizian.
Herria, hizkuntza
Herria
ZUBEROA Euskal Herriko zazpi lurraldeetatik bat da. Horietatik hiru mugaren ipar-ekialdeetik daude (Lapurdi, Nafarroa Beherea, Zuberoa) eta lau hego-mendebaletik (Nafarroa Garaia, Gipuzkoa, Bizkaia eta Araba). Ekialdeetik dauka Biarno (Barétous-ko ibarra) eta hegoaldeetik Nafarroa Garaia.
Zuberoa, La Soule
Nafarroa Beherea, la Basse-Navarre
Lapurdi, le Labourd
Nafarroa (Garaia), la (Haute) Navarre
Gipuzkoa, le Guipuzcoa
Bizkaia, la Biscaye
Araba, l’Alava.
Hizkuntza
Haren mintzaira, zuberera, euskararen dialekto bat da, eta horretan daude Maskaradako komediaxkak, baita ohiko kantu sakonak eta tradiziotik etorritakoak, halaber Pastoralak, herrietan edonork ematen dituen antzerki herritarrak, oso garrantzitsuak hemengo bizieran.
«Agur Xiberoa» kantua
Ximena pastorala (kol. prib.)
Pierre Bordazarre, «Etxahun Iruri» (kol. prib.)
Maskarada : Sare korapilatsuak dauzkan nortasun anitzeko jokoa Zuberotar kulturaren hedagailu herrirar bat
Antzezleak
Ohiz herri bateko mutikoek antolatua eta antzeztua zen Maskarada, baina azken urte hauetan parte hartzen dute neskatilek, dantzan (gorrietan) edo emakumeen sailean («Anderea» : jaunaren emaztea ; «Etxekanderea», etxekoandrea). 1992-an Eskiulan, talde guzia zen emakumezkoa.
Larraine 1997.
Errixka
Maskarada, Pastorala bezala, herri oso baten eginkizuna da, horren bitartez agertzen baitira zuberotar kultura eta nortasuna Jende asko mugiarazten du sei hilabeteko prestakuntzak : karguen banaketa, jokoen baita komediaxken eta kantuen ikasketa, jauntzien sorkuntza.
Idauze-Mendi 1999.
Herria
Ibilkaria da Maskarada,menturatzen da, antolatzen duen herritik ateratzen da, Zuberoako beste herri batzuetara gonbidatua. “Herri auzoekiko topo eta harremanetarako tresna”, zuberotar kulturaren adierazle da eta herritar komunikabide, elkartzen dituelarik arbasoen ihauteko errito zaharrak, herriko literatura, egokitzeak eta berrikuntzak : horrelo ustekabeko bezain zorioneko aurkikuntzak dakartza beti emanaldi bakoitzak.
Altzaiko harrera 1999.
Gorriak : Gorrien maskarada
Ongi jantziak, dantzari onak edo jaun-andre txit errespetagarriak, beti Beltzen
aurretik badatoz Gorriak, honela sailkatuak :
TXERREROA
Maskaradaren aurrelari dabil, zaldi kimazko jats kider luzedun batez ibiltarien aurrean oztopoen baztertzeko keinu polita eginez ; danza erritmoa markatzen diote gerrikoan dakarzkien txilinek.
GATÜZAINA
Zurezko tximista mugikor bat dakar, lapur eta zirikatzaile bikaina (lehengo mozorroen eskea ?).
KANTINIERSA
Kantiniersak uhal batez soinetik zeiharka dakar eskupean metalez uztaituriko kupeltxa bat.
ZAMALZAINA edo gizon-zaldia
Zaldi gonadun baten itxura dakar gerrian ; dantzari onena da, piko trebea dauka.
Lau kargu horiek bete behar dituzte dantzari kikain batzuek : orain dakarzkiten jauntzien itxuran batasun ohargarria nabaritzen da, jauntzi zaharragoetan ez bezala.
Bandera ekarlea, Zuberoako ikurra eskuan, horrek lehoi bat zutik dakarrela sotilki estilizatua.
Ezkutariak, dantzari gazteak, erdi trebatuak : bi lerrotan dabiltza, urrats eta pauso errazak kateatuz.
Zikiratzaileak, ugazaba eta langilea, belus ilun ildazkatuz jantziak. Makila bizkarrean zeiharkatuz badabiltza, biarnesa mingainean !
Errementariak dira, zamalzaina ferratuko dute ; kurrikak eta mailua ekar ditzakete, ofizioaren ikurrak.
Lau aintzindariak dantzan ari dira laisai, bortxatu gabe :
JAUNA ETA ANDEREA
Besoz-beso dabiltza Jauna eta Andrea. Jauna makila eskuan, ezpata gerrian ; xorrotxek zorroztuko diote ; taldeko zuzendaria da, baita kudeatzailea eta diruzaina.
LABORARIA ETA ETXEKO ANDEREA
Nekazaria eta etxeko-andrea, igandetako jauntzitan ospetsu.
Beltzak ez bezala, dantzan baizik ez dabil Gorrien taldea, ospetsu edo trebe, beti oso ixilik.
Beltzak, Beltzen maskarada
Denak haizu Beltzei : zarata, garrasiak, kritika, kitzika. Aurpegiak maiz kedarrez belztuak dituzte (buhame, perzkinek). Lehenago Beltzen artean izan zaitezkeen “txerrero” bat, “zamalzain” bat eta “enseinari” bat. Orokorki honela sailkatuak agertzen dira gaur.
Zorrozleak, langile xumeak, nagusia eta mutila, jauntzi akituetan, buruan dakartela kasketa bat, katagorri lastoz betetako batez apaindua ; Beltzen taldeko aurrelari dabiltza ; bi botzetako bertsutan eta elkarrizketa beroan, emankizuna sustatzen dute publikoari buruzko goresmenez, kalakaz eta trufaz, baita iseka mingarriz.
Ijitoak, harro eta bizkor, taldeburu baten atzetik, ekialdeko itxura zerbait daukaten jauntzi nasai batzuetan dabiltza, zurezko sable handi batzuk firrindolan erabiliz, burdin gorriaz bitxiki marrazkituak ; oihukari, kalapitari, Gorrien ihakinez.
Perzkinak, hiru daude : “Kabana” (ugazaba), “Pupu” (langilea) eta “Pitxu” (aprendiza), zarpailez jantsiak.
Lehena maiz betaurreko eskerga eta adarrekiko edo bele hegoekiko txapel batekin dago. Esku batean kontu liburu bat, bestean zigor bat. Haren predikua, “antisermoi” bat, adi-adi entzuten du publikoak, herrixkako eta herriko bizi publikoari halako puntuan adarra joz egiten dituen zeharkako aipamen harpajoleak zurgatuz.
Oinarrizko hiru kargu horiei gehitzen dira bigarren mailekoak : “sendagilea” (“Pitxu”-ri ebakuntza bat egiten dio) eta horren laguntzailea, anbulantziaren ordez eskorga bat aurrean.
Musikariak
Doinu desberdinekin Maskaradako dantzen eragilea den musika jotzen dute hiru zulotako txirula, ttunttuna eta atabala derabilzkiten soinulari batzuek, zenbaki aldakorrean.
Txülüla edo txirula, ttunttuna eta atabala.
Maskarada egunean zehar
Goiza
«Barrikaden» unea da : maskaradaren antzoki den herrirako bidean jarritako oztopoak dira.
Lehenago gurdiz, bidean zehar emaniko sokaz edo eginak, gaur sinbolikoak dira barrikadak : ardo botilazkoak.
Dantza soka batez hausten dute Gorriek, eta gero Beltzek oihuz, kalapitan. Orduan denei edatera ematen diete barrikada egileek.
Gero, era berean, kalejira batez, handikien etxe aurrera badoaz eta herriko plazan bukatzen dute, hor antzeztuko baitute arratsaldeko saioa.
Arratsaldea
Bazkaria handikien eta herritarren etxean (ohitura zaharrean) edo aurten bezala elkarrekin eginik, herriko bihotza den erdiguneko plazan aurkezten dituzte dantzak eta komediaxkak.
DANTZAK : lehen lau dantzariek emandako pausoen alboan (horiek dira «gatüzaina», «kantinersa» eta «zamalzaina»), «bralia» da dantza garrantzitsuena : sokadantza mistoa, bere irudi ezberdinekin (kontradantza, braleko jauzia, marraskiloa), Jaunaren eta gero nekazariaren ohoretan emanak ; horretara gonbidatzen dituzte ikusle gazteak.
KOMEDIAXKAK : Emaleak :
- Errementariak, «zamalzain» ferratzen
- Zikiratzaileak, horren zikiratzeko
- Xorrotxak, Jaunaren ezpata zorrozteko
- Buhameak : horien buruzagiak kondatzen du ixtorio zerrenda bat, adarjotzailea
«Zamalzaina» ferratzen
Buhameen liskarra
«Zamalzain» zikiratzen
«Pitxu» pailazokerian, godalet (edanontzi) dantza ihakindatus
«Pitxu» berpizten
Xorrotxek Jaunaren ezpata zorrozten
«Kabana», perzkinen ugazaba, sermoilari adarjotzailea.
PERZKINEN pailazokeriez bukatzen da antzezpena : Kabana-ren «predikua», Jaunaren pertza adabatzen, lansaria osten aprendizak, hau hiltzen bezala ugazabak ; ebakuntza batez berpizten dute sendagileak eta horren laguntzaileak.
Antzezpena bukatzeko dantza jauzi bat, mutxikoa, dantzatzen du antzezleen taldeak.
Ohitura horren gaurko esanahiak
Ahomihizko tradizioan, hizkuntzan, musikan eta dantzan oinarritua, kultura herritar baten berezko osagai baita Zuberoako Maskarada, bilakaera batean aldatuz joan da eta jango ere.
Historian, soziologian eta etnografian sustraitzen diren irakurketa ezberdinez, ingurumen oso desberdinetan kokatzen da baserrita munduko antzerki hori, esanahiak araberan aldatuz.
Historiaren ikuspegitik azpimarraturik dago gizarte baten aurkezpena ; eginkizun ezberdinetan agertzen dira lehengo jaunak, (andikiak), aintzinako ofizioak (ferratzailea, zikiratzailea, zorroztailea, perzkina).
Soziologiaren ikuspegitik, aurrean dago baserritar gizartearen aurkezpen sinbolikoa ; hor Gorrien eta Baltzen arteko, hots batetik poderean daudenen, besteetik baztertuen eta arrotzen arteko tirabiren, jokoari esker, bideratuak daude tentsioak, «arauketa sinboliko» baten bitartez.
Etnografiazko ikuspegia (Cl. Gangnebet) «Sakratuaren arkeologia» oinarri, Ihauteren eta maskaraden iturrietara itzultzen da, aintzinako erlisioen urtaro zikloetara, berantagoko denboren ekarpenak zehazten ditu, Erdi Arotik gaurdaino. Pertsonaien eta komediaxken eginkizun sinbolikoen bidez ulertarazten digu kristautasunaren aurretiko erritoen esanahi sakona, «folklorizazioak», emeki-emeki estali duenarren.
Gorriek oroitarazten dute bizia birjaiotzen dela udaberri hastean, Pitxu ebakuntza ostean berpizten den bezala. Berezko lirainaz eta jauntzi dotorekiko ihardueraz, nabarmen egiten dute Beltzen talde aurkiria.
Zinkinak, aldakorrak, ezberdinak diren hauek binperrezko mundu bat gogora dakarte, eta hor beren jaiaren antolatzera saiatzen dira, baina buruz behera. Ihauteko egun bakar horrez baliatzen dira azkenean opor egiteko, alfer egoiteko, urte guzian hertsatzen dituen edozein podereren aurka purgatzeko – hala nola Kabana bere predikuekin. Beraz ulertzekoa da Gorrien ixiltasun osoa Maskarada zehar.
Horrela dabil ordu luzetan zuberotar Maskarada bere bikoiztasunean, aktoreen txandakako keinu, jarrera, dantza, elkarrizketa, sermoi eta kantuez.
Barregarria eta herritarra, antzerki hau hor dago –noiz arte ? - Europako zaharrena den euskal kulturaren gure ganatzeko, hedatzeko eta berritzeko une garrantzitsu bat.
Zikiratzaileak, maiz biarnesak, lanketa bazoatzin Espainiarantz.
Jauna eta Andre zuria.
Etxekoandrea.
Buhameak, atzerritik etorriak, alferrak, zikinak, iskanbilatsuak, neskazaleak…
«Pitxu» zirikatzaile, alkiak itzulipurdikatzen ari…
Berpiztuz udaberria iragar dezake Pitxuk.
Balore sistemak, ispiluan aurka jarriz (F. FOURQUET-EN ARABERA, 1990)
| Gorriak | Beltzak |
| Gorrieria | Beltzeria, arloteak, tzarrak |
| Hemengoak, bertakoak | Atzerrikoak |
| Zuberotarrak | Arrotzak |
| Plantakoak | Bihurriak |
| Mundu zuzena | Mundu okerra |
| Ordena finkatua | Binperrezkoa |
| Antolamendu ona | Nahaskeria, iraultza |
| Legetiarra | Lege hauslea |
| Garbia | Lizuna, lotsagabea |
| Sakratua | Errespetu gabea |
| Hezia, sotila | Basa, baldarra |
| Ongi jantzia | Zatarrez jantzia |
| Gora | Arrunta |
| Asentatua | Ibiltaria, etxegabea |
| Lanean jipoa | Alferra |
| Apala | Ahoberoa, harroputza |
| Jan-edanetan urria | Edalea |
| Zintzoa | Gezurtia |
euskonews@euskonews.com
