• Euskonews
• Euskonews Gaztea
• Euskonews Multimedia

Gaztainak

Antxon AGUIRRE SORONDO

Gaztaiñea zura, arbia lurra: nik ogia, ardaoa ta okelea gura.

Azukrea hedatu arte, gaztaina egosiak edo erreak gure etxeetako postrerik ohikoenak ziren (dietaren funtsezko osagaia zen gaztaina Euskal Herriko gune hezean), eta, egun berezietan, sagarrak ere erretzen ziren ogi-labean. Horiez gain, jakina, gazta, mamia, gaztanbera eta fruta ere ohiko postreak ziren.

Gaztainondo (castanea sativa) deritzon arbolaren fruitua da gaztaina. Arbola horrek erraz hartzen du 20 metroko altuera eta oso bizitza luzea du. Maiatzean eta ekainean loratzen da, eta urrian ematen ditu fruituak. Itzalpeko gune euritsuak berezkoak ditu. Asia Txikikoa da jatorriz; handik Greziara iritsi zen, K.a. V. mendean, eta ondoren Europa osoan hedatu zen.

Antzinatean, Txinan, gaztainondoa aurreikuspenaren sinbolotzat hartzen zuten, fruituak neguan jaten baitziren.1

Euskal Herrian, neskek, dantza egitera joaten zirenean, gaztainondoko egur-ikatz zati bat eramaten zuten, begizkotik babesteko. Baina, bitxia bada ere, arrantzontzietan inoiz ez zuten ez intxaurrik ez gaztainarik eramaten, zorte txarraren eragile zirelakoan.

Beste bitxikeria bat Resurrección María de Azkue jaunak jasotakoa da: gaztaina gordinak janez gero, sabelean zorriak sortzen zirela sinesten zuten Gipuzkoako eta Bizkaiko zenbait lekutan.2

Kortezubin (Bizkaian), berriz, San Pedro egunean (ekainaren 29an) euria egiten zuenean, gaztaina ugari egongo zirela sinesten zuten.

Elikaduraren Hiztegiak3 dakarrenez, Europako iparraldeko lurralde menditsu askotako biztanleen biziraupenaren oinarria gaztaina izan zen luzaroan. XVI. mendean, adibidez, Bruyerin Champierrek honako hau idatzi zuen:

Herri askorentzat gaztainak uzta bezalakoak dira, batez ere Perigordeko biztanleentzat eta Cevenas mendietan bizi direnentzat. Lurralde horietan bidaiatzen ari nintzela, nik neuk entzun nien bertakoei oso familia gutxi elikatzen direla ogiz —noblezia alde batera utzita—, asteko zazpigarren egunean (hau da igandean) eta jai ospetsuetan izan ezik. [...] Luzaroan kontserbatzeko [...] kaliza arantzatsuen azpiko azal malgua kentzen diote, baita mamiari itsatsitako mintza ere, zaporea mikaztu egiten baitu; ondoren, erabat lehor egon daitezen saiatzen dira. Horretarako, burdin sare baten gainean jarri eta tximinian eskegitzen dituzte. Lehortuta kontserbatzen dituzte, nahi dutenean jateko. Normalean, txerrikiarekin batera egosten dituzte lapiko handietan, eta atsegin handiz jaten dituzte, gisatu eta ogi gisara.

Orobat, Faujas de Saint-Fondek honela zioen, 1778an, Vivaraiseko eta Thueytseko biztanleei buruz:

[Haiek] ez dute ogirik jartzen zoparekin, zerealak saldu egiten baitituzte, gatza erosteko edo jaunari ordaintzeko, baina [...] ogiaren ordez gaztainak jaten dituzte; otorduetan, beraz, lehenago aipatu dizuedan zopatik koilarakada bat eta uretan egositako gaztainak jaten dituzte txandaka, gaztainak oso gogoko dituztelako, batez ere irakiten ari direla...

Gaztaina-kontsumoaren adibide gehiago daude, batez ere Frantzian eta Italian, baita Espainian, Suitzan edo Alemanian ere, herrialde batzuk aipatzearren.

Euskal Herrian ere gaztaina oinarrizko elikagaia izan da gure landa-gizartean. Esan genezake “funtsezko elikagaia” izan zela herenegun arte, gure berri-emaileek jakinarazi digutenez. Hainbat belaunaldik izan dute gaztaina garrantzirik handieneko elikagaitzat.

Karbohidratoetan aberatsa eta nitrogenatuetan pobrea izanik, esnearekin batera elikagai osoa da. Gainera, gaztainak ez du zaintza handirik behar, erraz biltzen da eta luzaroan ondo kontserbatzen da. Horregatik, harrera ona izan zuen eta berehala hedatu zen gure gizartean.

Aita Larramendik (1690-1766) honako hau idatzi zuen “Corografía de Guipúzcoa” liburuan4:

Aipatzekoa da Gipuzkoan gaztaina oso elikagai lagungarria dela baserrietan eta pobreentzat, horiek, neurri handi batean, gaztainaz elikatzen baitira, eta txarto egoteagatik baztertzen direnak ere txerriei jaten emateko erabiltzen baitituzte.

Astigarragan (Gipuzkoan), adibidez, elizari lehen fruitu edo hasikinetan ordaindu zioten, 1756an: 649 erreal balio zuten gari, baba eta abereak, 232 erreal eta 17 marabedi balio zuten sagar eta lihoa, eta 1.556 erreal eta 17 marabedi balio zuten arto eta gaztainak.5 Datu horrek agerian uzten du garai hartan artoak eta gaztainak zenbaterainoko garrantzi ekonomikoa zuten: bien artean, gainerako produktu guztiek batera halako bi balio zuten.

Beste historialari batek, Serapio Múgicak, honako hau esan zuen, 1914an, Gipuzkoa hizpide zuela6:

Fruituen artean, garrantzitsuena gaztaina da. Baserritarren elikagaia da neguko lau hilabeteetan eta, horrez gain, saltzeko eta txerriei jaten emateko erabiltzen dute.

Gaur egun, gure dietan horrenbesteko garrantzia ez izan arren, “Kastañarre egunek” nolabaiteko balio sinbolikoa dute oraindik, nahiz eta izen hori familiarteko edo lagunarteko afariak izendatzeko era bitxia besterik ez izan.

Gaztaina-denboraldia bat dator Santu guztien jaiarekin. Idatzi gabeko legearen arabera, azaroaren 2an, Hildako Fededunen edo Arimen jaian, familiak gaztaina erreak jateko bildu ohi ziren. Hortik letorke “Kastañarre eguna” edo gaztaina-jaia, gure lurraldeko herri batzuetan oraindik sustraituta dirauena. Izen hori ematen zitzaion taberna edo elkarteetan egin ohi zen lagunarteko afari-meriendari. Denboraren poderioz, leku batzuetan, afari-merienda horietan barraskiloak saltsan, txorizoa eta ohiko gaztaina erreak jaten hasi ziren.

Arimen jaian gaztaina erreak jateko ohitura penintsulako iparralde osoan hedatuta dago. Eta guk “kastañarre eguna” esaten diogun bezala, Katalunian “castanyadas”, Galizian “magostos”, Portugalen “magustos” (gaztainei berei eta prestatzeko suari deitzen zaio horrela) eta Asturiasen “maguestu” deitzen diote lagunartean gaztaina erreak sagardo gozoarekin jateko erritoari.

María Ángeles Sánchez autoreak antzeko datuak eman ditu hegoaldeko lurraldeei buruz. Hala, adibidez, Bejarren (Salamanca) familiak eta lagunak Santu guztien egunean elkartzen ziren calvotada ospatzeko hau da, gaztaina erreak (han, calvotes) jateko. Banalaurian (Malaga) ere, jai horri “el tostón” deitzen diote, eta Estanen (Malaga), “la tostaná”. Hegoalderago ere ospatzen dute: El Hierro uharte txikian, ardo berria eta gaztaina erreak jan-edateari “hacer tafeñas” esaten zaio.7

Kontsumo-gizartea garatu ahala, jai horietan bestelako produktuak ugaritu dira: “huesillos de santo”, “tostones” (Ciudad Real), “tortas” edo “dobladitas” (Andaluzia), aitabitxi-amabitxiek besoetako haurrei oparitu ohi dizkieten “rosco” izenekoak (Cuenca), “panellet” (Katalunia), “gachas dulces” eta “puches” (Gaztela), “nuegados” (Albacete) edo gizaki formako ogiak La Sagran (Toledo). Produktu horiek Santu guztien eta Arimen egunean eskaintzen dira, eta, azken batean, aspaldiko tradizioen luzapena dira.

Bukatzeko, Daniel Pérez Altamira ikertzaileak8 emandako datu bitxia aipatuko dugu: Gaubean (Araba) gaztainekin kafea egiten zuten antzina. Horretarako, gaztainak erre, txikitu eta kafe-aleak bezala prestatzen zituzten, uretan irakin eta iragazgailutik pasaraziz. Hortik dator esaera ezaguna, kafea txarra denean esaten dena: “Honek gaztaina-ura ematen du”.

Gaztainak erre

Gaztainak erretzeko prozedura: Izkina bat apurtu behar zaie, leher ez daitezen, eta zuzen-zuzenean sutan, “danbolinean” (danbor-formako tresnan), labean edo estalkidun (salto egin baitezakete) zartaginean jartzen dira, eginda egon arte. Alde guztietatik egiteko, mugitu egin behar dira.

Gaztaina egosiak

Gaztainak egosteko errezeta: Lapikoan ura eta gatza jarri, eta, ura irakiten hasten denean, gaztainak bota eta berrogei bat minutuz irakiten eduki. Baina erne egon behar da, hautsi ez daitezen. Ondoren, azala kendu eta platerean zerbitzatzen dira.

Gaztainarik ez dagoen eskualdeetan ere, hildakoen egunean, bestelako fruitu lehorrak jaten dituzte: esaterako, Andaluzian “Tosantos” deritzenak.

Irakurleen iritziak:

comments powered by Disqus

• Harpidetza / Suscripción
• Quiénes somos
• Política de privacidad
• Avisos legales
• Eusko Ikaskuntza
• ISSN 1139-3629
• info@euskonews.com